adalet.az header logo
  • Bakı 12°C
19 Avqust 2022 15:37
918
ƏDƏBİYYAT

Zəngəzuru tanıyaq və tanıdaq! - MUSA URUD yazır

(İkinci məqalə)

İndiki Ermənistan Respublikasının toponimlərinin mütləq əksəriyyəti Azərbaycan mənşəlidir. Onlar müxtəlif vaxtlarda bu toponimləri dəyişdiriblər

İlham Əliyev, Azərbaycan Respublikasının prezidenti

Zəngəzurda türk mənşəli toponimlər

Cənubu Qafqazən ən qədim yaşayış məskənlərindən biri Zəngəzurun toponimlərinin 90%-dən çoxu türk-müsəlman mənşəlidir.

Bölgədəki ən qədim yaşayış məntəqələrinin adları hələ Qafqaz Albaniyasının ilk təşəkkül dövründən burada yaşayan türkmənşəli tayfalarla - prototürklərlə bağlıdır. Zəngəzurdakı Qafan, Qoroz qalası, Sisakan, Şəki, Aqvanna, Aqvani, Hot, Şələt kimi yer adları qədim türklərlə birbaşa bağlı olan toponimlərdir.

Sisakana (eləcə də bütövlükdə Kür - Araz arasına) bu yerlərdə uzun illər bundan öncə həmişəlik möhkəmlənmiş, bu gün də mövcud olan əksər tayfa və törəmələrin (etnosun) təşəkkülündə əhəmiyyətli rol oynayan prototürklərin - sakların və kimmerlərin gəlişi bizim eradan əvvəl VII əsrə təsadüf edir.

2700 il əvvəl Qara dənizin şimal sahillərindən Cənubi Qafqaza, Ön və Cənubi Asiyaya gələn kimmerlər və saklar burada möhkəmlənərək (digər tayfalarla birlikdə) azərbaycanlı-türk etnosunun formalaşmasında mühüm rol oynayıblar.

Sakların böyük bir qolu olan Si saklar Qafqaz Albaniyasının Göyçə gölündən Qarabağ yaylasına qədər olan ərazilərində, digər qolu olan Ər saklar isə dağətəyi və düzən bölgədə, indiki Qarabağ ərazisində, Mil və Muğan düzlərində yerləşdilər.

Saklar və kimmerlərlə bağlı yer-yurd adları Zəngəzurda kifayət qədərdir. Sisyan rayonunda Sisyan, (eləcə də bölgənin qədim adı olan Sisakan termini) Şəki, Şükər, Püsək, Gomur, Qafan rayonunda Gomaran yaşayış məntəqələri məhz sak və kimmerlərlə bağlı tarixi sirləri indiyədək gizləyib saxlamış milli-mənəvi dəyərlərimizdəndir.

Zonadakı hunlarla bağlı olan toponimlər eranın əvvəllərində Cənubi Qafqaza gəlmiş hunların bölgədə məskunlaşması nəticəsində yaranmışdır. Zəngəzurda hun adı ilə bağllı Hünüt (Qafan r-nu), Xunzirək (Gorus r-nu), Qundanlı (Qubadlı r-nu), hunların quşçu tayfasının adını daşıyan Quşçu (Laçında və Sisyanda), Quşçulu (Qubadlı r-nu) kimi toponimlər bu zonanın aborigen sakinlərinin bir başqası deyil, məhz türk xalqları olduğunu sübut edən inkaredilməz dəlillərdir.

Qafqazda eradan əvvəl ikinci əsrdən məskunlaşmağa başlayan türkmənşəli bulqarların izləri Zəngəzurda son vaxtlara qədər qalmaqdadır. Bulqarların Qazan tayfasının adını özündə əks etdirən Qazan dağı, Qazan gölü, Qazançı kəndləri bu ərazilərdə türklərin məskunlaşmasının iki min ildən çox tarixə malik olduğunu göstərən dəlillərdir.

Eranın əvvəllərindən başlayaraq (193-213-cü illər) Qafqaz Albanıyasına nüfuz edən türkdilli xəzərlər də Zəngəzurda öz izlərini qoymuşlar. Xəzərlərin kulas, belencər, tarna tayfalarının adı ilə toponimlər Zəngəzurda bu gün də yaşamaqdadır: Ulaşlı kəndi (Qubadlı r-nu), Nüvədi kəndinin Tətnəvit yaylağı (Meğri r-nu), Beləncər dağı (Zəngilan r-nu).

Zonada digər böyük türk tayfalarının (peçeneq, suvar, sofulu, saral, yaycı, qiqili) adlarını daşıyan Qafan (kapan), Piçənis, Sofulu, Sarallı, Gığı, Göyərcik, Suvarlı, Yaycı və s. yaşayış məntəqələrinin olması da buranın aborigen əhalisinin məhz Azərbaycan türklərinin olduğunu sübut edən danılmaz tarixi faktlardır.

Tarixdən məlumdur ki, Zəngəzurun ərazisi qədim oğuzların məskənidir. Qalın İç Oğuz tayfaları bu dağlarda məskən salmış, yaşamış, mübarizə aparmışdır. Bütün türk xalqlannın qəhrəmanlıq eposu sayılan “Kitabi Dədə Qorqud”dakı hadisələrin çoxu bu ərazilərdə baş vermiş və tarixin daş yaddaşında, insanların qan və gen yaddaşında bu günə qədər öz əks-sədasını qoruyub saxlamışdır.

Kitabi Dədə Qorqud kitabında mənfi personaj kimi verilən Şöklü Məlik də özgə birisi deyil, Salur Qazan xanla bir kökdən olan xristianlığı qəbul etmiş qıpçaq - Şəkili, Saklı Məlikdir. Şöklü (saklı) Məliyin kafir kimi verilməsi də başa düşüləndir. Məlum olduğu kimi, xristianlıq III əsrin sonlarında Qafqazda yayılmağa başlamış, IV-V əsrlərdə isə Zəngəzura (Sünikə) gəlib çıxmış, lakin burada yaşayan əhali tərəfindən o qədər də həvəslə qarşılanmamışdır.

Albaniya əhalisinin bir hissəsi (Şöklü Məlik, Saklı Sumbat) xristianlığı qəbul etmiş, Bizansın maddi, siyasi və hərbi dəstəyini qazanaraq regionda hökmran mövqe tutmağa nail olmuşlar. Xristianlığı qəbul etməyən tayfalar isə VII və VIII əsrlərdə islamı qəbul edərək tədricən müsəlmanlaşmış, öz xristian yurddaşlarını münaqişə zamanı «kafir», sülh, əmin-amanlıq dövründə isə «din ayrı qardaş» adlandırmağa başlamışlar.

Zəngəzurda oğuzların bayandur, qayı, xələc, çəpni tayfaları, xüsusilə qayı türklərin qacar, baharlı, zəngənə, zülqədər, padar, çoban qəbilələrinin adı ilə bağlı yüzlərlə toponim (Bayandur- Gorus rayonunda kənd, Laçında çay, Qayalı və Babalı Qayalı kəndləri- Qubadlı rayonu, Xələc kəndi- Qafan və Qubadlı rayonları, Çəpni kəndi - Qafan rayonu, Avsarlu kəndi - Qafan rayonu) vardır. Sisyan, Qafan və Zəngilan rayonlarının da bir neçə Baharlı kəndinin olmasını məhz eyni adlı tayfanın bu ərazidə geniş yayılması ilə izah etmək mümkündür.

Qafan rayonundakı Qacaran, Avşarlı, Çəpni, Çullu, Xələc, Çobanlı, Dərzili; Gorus rayonundakı Bayandur, Yaycı; Sisyan rayonundakı Baharlı, Uz, Murxuz, Burcalar Dərzili, Zabazadur; Qubadlı rayonundakı Xələc, Padar, Dondarlı; Zəngilan rayonundakı Baharlı, Bürünlü, Ördəkli kəndlərinin adları məhz 24 oğuz tayfaları ilə əlaqədar olan topomorfantlardır.

Zəngəzurdakı yer-yurd adlarının bəziləri islamla bağlı və ərəb-fars mənşəli adlardır: Şıxlar, Mollalı, Müsəlləm, Pirdovdan, Səncərli, Şəhərcik, Ərəbxana, Şam, Şamsız, Məzrə, Məliklər və s. Zəngəzurdakı bəzi yaşayış məntəqələrinin tarixi isə çox qədimdir. Eramızın əvvəllərində, hətta, müasir eradan qabaqkı minilliklərdə mövcud olmuş və öz tarixi keçmişini və mənsubluğunu adında yaşadan Urud, Vağudi, Ağudi, Dovrus, Şurnuxu, Şabadin, Qurdqalaq və s. kimi toponimlərin izahını vermək xeyli çətindir.

Zəngəzur ərazisindəki hidronimlərin də demək olar ki, hamısı (Bazarçay, Bərguşad, Oxçu çayı, Çaundur çayı, Oxdar çayı, Bəsitçay, Əyri çay, Dəli çay, Padarçay, Qazangöl, Qaragöl və s. ) azərbaycan dilindədir.

Ümumiyyətlə, demək olar ki, apardığımız ətraflı tarixi, etnoqrafik, linqvistik, toponomik tədqiqatlar tam qətiyyətlə deməyə əsas verir ki, bir neçə kəndi çıxmaqla, Zəngəzurda erməni mənşəli heç bir topomorfant yoxdur.

Təəssüflər olsun ki, XX əsrdə ermənilər tərəfindən torpaqlarımızın işğalı, xalqımıza qarşı törədilən etnik təmizləmə və soyqırımı cinayətləri toponimlərimizdən də yan keçməmişdir. İyirminci əsrin əvvəllərinə aid olan xəritələrdə bütün yer adları azərbaycan türkcəsində olduğu halda, 1930- cu illərdən başlayaraq bir neçə mərhələdə (1937-40, 1956, 1968, 1991) Qərbi Azərbaycandakı, o cümlədən Qərbi Zəngəzurdakı bütün toponimlər dəyişdirildi, erməniləşdirildi. Bu azmış kimi ermənilər işğal illərində Şərqi Zəngəzurdakı və Qarabağdakı toponimləri də dəyişdirməyə cəhd göstərdilər.

...Tarixin estetikası zorakı müdaxiləni qəbil etmir...

...Özünün olmayanı zorla özününküləşdirə bilməzsən!

...İmperiyalar həm də buna görə dağılır!

...Tarix hər şeyi öz yerinə qoyur!

Qəhrəman xalqımızın 44 günlük Zəfər Savaşından sonra ədalət bərpa olundu, Müzəffər Ali Baş Komandanın rəhbərliyi altında yenilməz Ordumuz, torpaqlarımızı işğaldan azad etdi.

Qarabağa və Şərqi Zəngəzura geri dönüş başlamışdır.

Yolumuz Qərbi Zəngəzura və Bütöv Azərbaycana doğrudur!

Tanrı yolumuzu həmişə açıq eləsin!

Zəngəzur Azərbaycandır!

MUSA URUD, Millət Vəkili