"Ədalət"in vaxtı: Məhəmməd Rza Çalqın ilə
"Ədəbiyyatı zaman tənzimləyir. Zaman dəyişdikcə poetik üslubiyyət də dəyişir”, - bu fikirləri güneyli həmsöhbətim deyir. O taylı-bu taylı Azərbaycan poeziyası zamanın süzgəcindən keçib, müxtəlif üslubiyyətlərdə səslənsə də zənginliyini, böyüklüyünü heç vaxt itirmədi. İstər Güney, istərsə də Quzey poeziyası millətin ruhunu, düşüncəsini özündə əks etdirib müxtəlif zamanlardan boylandı. Bəs zamanımızda poeziyamız hansı məqamdadır? Şeirimizin bugünkü durumuna Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış gənc şairlərindən olan Məhəmməd Rza Cəfəri ilə göz gəzdirdik.
Çalqın təxəllüsü ilə yazıb-yaradan Məhəmməd Rza Cəfəri 1976-cı ilin mart
ayinin 21-də Təbrizdə dogulub. Təbriz Universitetində
Riyaziyyat və Kibernatika fakültəsində təhsil alıb. Hazırda Təbrizdə
yaşayıb-yaradan şair 13 yaşından "qələmə sarılıb”. 25 yaşından sərbəst və
modern uslubda yazır. Bundan başqa, təsviri sənətlə də məşğul olur.
Qeyd edək ki, bu günlərdə Bakıda keçirilmiş V Şairlər Gününə qatılan Calgının
çıxışları və şeirləri böyük maraqla qarşılandı. Müşfiq Mükafatina layiq görülən
şair həmçinin, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvlüyünə qəbul edildi.
... Və Məhəmməd Çalqınla zamandan ədəbiyyata baxış:
– O
tayda zaman necə axır? Güneyin insanı zamanla necə ayaqlaşır?
– Zaman
məkana baxmadan öz işindədir. İnsanlar da zamanın axarında yaşamına, fəaliyyətinə davam edirlər, buna məcburdurlar, çünki zaman kimisə gözləmir. Bu
çağa ayaq uydurmağa çalışırlar, bacarırlar, müxtəlif sahələrdə fəaliyyət göstərirlər...
– Zaman sizin ədəbi fəaliyyətinizdə nə kimi təsir göstərdi?
– Şeir
yazmağa əvvəlcə əruz və heca vəznlərində başlamışam. 14 il bundan öncəyə qədər əsasən
qəzəl, qoşma, gəraylı yazardım. Bunlar arasında çox uğurlu şeirlərim olub. Bu
gün İranda gənc şairlər mənim ənənəvi 4-lüklərdə yazdığım şeirləri izləyirlər,
yəni o üslubda davam edirlər. Amma
daha sonra zamanın tələbinə uyğun olaraq modern üslubda yazmağa başlamışam,
düşünürəm ki, müvəffəq olmuşam. Bu da var ki, İranda bir şair olaraq yaxşı tanınsam da,
orada kitab çap etdirməmişəm.
– Səbəb?
– Özüm
istəməmişəm. Mənim ilk şeirlər kitabım Bakıda çıxacaq və bu, mənim üçün çox önəmlidir.
Düzdür, İranda jurnal və qəzetlərdə, saytlarda müxtəlif şeirlərim dərc olunub. Bundan başqa dərnək və məclislərdə
haqqımda danışılır və tez-tez mənə müraciət olunur.
– Hansı
dildə yazırsınız?
– Mən
bütün şeirlərimi doğma türkcədə yazmışam. Farsca şeirlərim yoxdur, yazmaq istəməmişəm, mənə öz dilimdə yazmaq daha xoş gəlib. Bununla
belə düşünürəm ki, əsas
əsərin özüdür. Əgər o maraqlıdırsa, onun hansı dildə yazılmağının önəmi yoxdur.
– Şəxsən
mənimçün problemlər olmayıb. Mən dövlətçilik əleyhinə çıxmamışam. Dəfələrlə
dövlət tədbirlərində çıxışlarım olub. Və fars mətbuatına hər hansı əsər də verməmişəm ki, görüm mənə təzyiqlər olacaq,
ya yox?
"Dünya müstəvisində tanınmaq
istəyən şair əvvəlcə tam yetişməlidir”
– Bəs elə
isə sizin indiyədək qarşınızı nə alıb ki, orada kitab çıxartmaq istəməmisiniz?
– Mən ədəbiyyata
çox ciddi yanaşıram. Zənnimcə, özünü dünya müstəvisində tanıtmaq istəyən şair,
geniş oxucu kütləsi əldə etmək istəyən ədib əvvəlcə tam yetişməlidir. Yəni əli
qələm tutub bir yığın şeir yazdıqdan sonra tez kitab çıxartmağa tələsməməlidir.
Müəyyən səviyyəyə çatana qədər gözləməlidir. Öncə bu yolda o, təcrübə
toplamalı, püxtələşməli və özünü tamamilə hazır hiss etdikdən sonra kitab nəşr
etdirməlidir. Mən İranda tanınmış şairəm, bir qələm adamı olaraq sevilirəm.
Buna rəğmən, indiyədək tələsməmişəm, özümü
hazırlamışam. Məhz bu gün üçün özümü
hazır hesab edirəm. Mənə görə, artıq deyilən sözümü dərc edəcək qədər yetişmişəm. Artıq poeziyada öz üslubum, yolum var. Bu üslubum gələcəkdə Azərbaycan ədəbiyyatına necə xidmət
edəcək, dəsti-xəttim gələcək nəsillərə nə kimi iz qoyacaq, töhfələr verəcək, bunu zaman göstərər.
Amma mən özümə, qələmimə inanır və güvənirəm.
– Bəs Bakıda necə, sizin əsərləriniz dərc
olunub? Bu tayın naşirləri sizi nə dərəcədə tanıyırlar?
– Məni
bu taya tanıtdıran, hətta deyərdim kəşf edən gözəl şairəmiz Fərqanə Mehdiyeva
olub. Ondan sonra şair-tərcüməçi və bu gün mənim əziz dostim Səlim Babullaoğlu
yaradıcılığımı işıqlandırıb, "Kitabçı” jurnalında yer verib. Şimali Azərbaycan
oxucusuna məni tanıdan bu iki şəxs olub. Və bu gün, məhz onların sayəsində
doğma Azərbaycanımızda məni hörmətlə qarşılayırlar, şeirlərimin, kitabımın
çıxması üçün müraciət edirlər. Danışıqların nəticəsi olaraq yaxın gələcəkdə bir
və ya iki məcmuəmin nəşri nəzərdə tutulur.
– Şimali
Azərbaycan şairləri demişkən, vaxtilə böyük şairlərimiz Rəsul Rza, Süleyman
Rüstəm, yazıçılardan Mirzə İbrahimov, Məmməd Səid Ordubadi Güney Azərbaycan ədibləri ilə sıx əməkdaşlıq edirdilər. Cənub dərdimizi, oradakı
problemləri öz əsərlərində işıqlandırırdılar. Bəs bu gün hər iki
Azərbaycan şairləri arasında münasibət, əməkdaşlıq necədir?
– Onu
deyim ki, biz – yəni İran ərazisində yerləşən azərbaycanlıların öz doğma dillərində
akademik təhsili olmadığı üçün Azərbaycan dilini yüksək səviyyədə, təkcə
danışıq deyil, bədii-ədəbi dil olaraq bu taydakı ədiblərimizdən,
onların kitablarından öyrənirik. Bu danılmaz faktdır. Əgər onları oxumasaydıq,
bizim öz türkcəmizdə bilgilərimiz akademik səviyyədə ola bilməzdi. Eləcə də ədəbi
janrların bir çoxunu, milli üslubiyyəti burdakı şairlərimizdən öyrənmişik.
Xüsusən də heca vəznində yazılan şeirlər cənub ədəbiyyatındakından qat-qat
güclüdür. İran azərbaycanlıları doğma şeiri ustad Şəhriyar, Həbib
Sahir, Əlirza Oqtay, Səhər Ərdəbili və başqaları ilə tanımaqla, Bəxtiyar
Vahabzadə, Rəsul Rza, Fikrət Qoca, Ramiz Rövşənlə sevib. Sevdiyimiz, dönə-dönə
oxuduğumuz, fəxr etdiyimiz Quzey Azərbaycan şairləri çoxdur, sadəcə, bir
qisminin adını çəkdim. Hətta cəsarətlə deyərdim ki, şairlərimizi burdakı azərbaycanlılardan
daha yaxşı tanıyır və sevirik, daha çox oxuyuruq. Biz bir ürəyik, iki bədəndə
çırpınırıq, bir sözük iki dodaqda səslənirik. Bu gün də müasir şairlərimizlə əlaqələrimiz
var, yaxşı, hətta dost münasibətlərdəyik.
"Müasir şeir mədhiyyədən çıxıb sərbəstliyə can atır”
– Bugünkü poeziyamız
- Quzey Azərbaycanın ədəbi mühiti haqqında nə deyə
bilərsiniz?
– Azərbaycanda
dediyim kimi heca vəznində yazılmış şeirlər, xüsusən yuxarıda adlarını çəkdiyim
şairlərdə çox güclü olub, amma heca vəzni ötən əsrdə qəbul edilən və sevilən
idi. Bu gün dünya sərbəst vəznə üstünlük verir. Müasir poeziyanın vəzni budur.
Amma təəssüf ki,
burada modern ədəbiyyata
tam çatmağı görə bilmədim. Bu yola başlanılıb, dünyanın
anladığı sərbəst vəznə son zamanlar üstünlük verilir. Müasir Azərbaycan poeziyasında görüləsi çox iş var. Bəli, heca vəzni bizə
doğmadır, qanımıza hopub. Lakin qəbul etməliyik
ki, bu gün, dünyanın şeiri sərbəst vəzndədir. Zamanın poeziya üçün tələbi
budur. Bir milləti ən çox onun ədəbiyyatı ilə tanıyırlar. Ədəbiyyat millətinin
kimliyidir. Bir millətin güclü ədəbiyyatı həm də onun güclü siyasəti və
iqtisadiyyatı deməkdir. Bu gün müasir ədəbiyyatın ən əsas göstəricisi onun qəlibdən,
diktədən çıxıb sərbəstləşməsidir. Müasir şeir özü formadan, mədhiyyədən çıxıb sərbəstliyə
can atır. Bizim keçmişdə çox zəngin ədəbiyyatımız olub, indi də güclü ədiblərimiz
var. Amma bu gün o qələm adamlarımız dar çərçivədən çıxıb sərhədləri aşmaq üçün
dünyanın anladığı və qəbul etdiyi janra müraciət etməlidir.
– Bəs bu, bizim indiyə kimi qəbul etdiyimiz heca və əruz vəznini kölgədə
qoymazmı?
– Biz
klassiklərimizi, öncəki ədəbiyyatımızı danmırıq. Qeyd etdiyiniz şeir forması
onsuz da bizimdir, bütövlükdə şərq ədəbiyyatınındır. Biz milliliyimizi
qoruyaraq dünyanı da nəzərə almalıyıq.
– Cənubi
Azərbaycan ədəbiyyatında modernləşmə nə həddədir?
– Orada
vəziyyət nisbətən qənaətbəxşdir. Bu gün cənub ədəbiyyatında modernləşmə aşkar
görünür, şairlərimiz sərbəst vəzndə maraqlı əsərlər ortaya qoyurlar. Təbii ki,
bu yöndə püxtələşmə davam edir, yeni şairlərimiz yetişir.
"Qərb ədəbiyyatından modernliyi yamsılayırıq, hələ özümüz ola bilmirik"
– Amma o
da danılmazdır ki, bu gün güneyli-quzeyli Azərbaycan poeziyası əvvəlki böyük təmsilçilərlə,
adlarla dünyaya səs sala bilmir...
– Bunun
səbəbi ondadır ki, müasir ədəbiyyatda qarışıqlıq var. Daha çox təqlid olunur. Sərbəst
şeiri çoxları hələ anlamır: düşünürlər ki, biri qısa, digəri uzun cümlələri
bir-birinin ardınca düzməklə sərbəst şeir alınacaq. Və ya söz oyunu ilə diqqət
cəlb etmək istəyirlər. Məsələn "mən xiyabanda gedirəm” cümləsini "xiyaban məni
gedir” deməklə yeni ifadə yaratdıqlarını zənn edirlər. Amma modernlik sözün
formasında, oyununda deyil, onun düşüncəsində, məğzindədir. Əvvəlcə gərək
şairin öz düşüncəsi modern olsun. Biz qərb ədəbiyyatından modernliyi
yamsılayırıq, hələ özümüz ola bilmirik. Bizim güclü keçmişimiz, gözəl
poeziyamız var, onların əsasında sərbəst şeiri yarada bilərik. Belə olmayanda,
qərb də bizi qəbul etməz. Gəlin özümüzü aldatmayaq. Sərbəst vəzn qərb ədəbiyyatında
artıq oturuşub, özünə yer edib. Onları təqlid etməklə dünyaya nümayiş olunmaq
yerinə özümüzü gülünc vəziyyətə qoya bilərik. Qərb bizim modernliyimizi o zaman
istəyəcək ki, orada bizim şərqliliyimiz, türklüyümüz itməsin, o təqdim olunan əsərlərdə
bizə aid motivlər olsun.
– Bəlkə
sərbəst vəzn poeziyaya sonradan gəlib deyə,
hələ təqlidlə məşğuluq. Bütün böyük rəssamlar öz tərzlərini tapana qədər
başqalarını yamsılayıb, hətta şəkillərinin üzünü köçürüblər. Ola bilsin ki,
müasir şairlər də hələ bu yolu keçirlər...
– Əslində sərbəst vəzn bizə sonradan gəlməyib! Əksinə bizdən qərbə gedib... Dədə
Qorqud boylarındakı nəzmiyyəyə baxaq. Yeri gəlmişkən, şeirlə nəzmi qarışdırmaq
olmaz. Həmin boylar məhz sərbəst ölçüdə nəzmə çəkilib. Bu gün dünya şeirindəki
söz oyunu onlardan öncə elə bizim aşıq şeirlərimizdə olub. Hər millətin özünə
xas bədiiliyi var. Şair təqliddən qaçmalıdır, özünəxaslıq poeziyada çox vacib
amildir.
– Bu da danılmazdır ki, bizim dünyaya səs salan dahilərimiz – Nizami, Füzuli, Sabir, Şəhriyar və
başqaları dünyaya çıxacaqlarını düşünüb yazmayıblar. Öz üslublarında, qəzəlində,
məsnəvisində xalq üçün yaradıblar. Amma bununla belə qərb onları məmnuniyyətlə
qəbul edir...
– Burda
zaman faktorunu unutmaq olmaz. Dövran nəyi tələb edir, o da vacibdir axı! Ədəbiyyatı
zaman tənzimləyir. O vaxt dünya şərqə baxırdı, şərqdən öyrənirdi. Təkcə ədəbiyyatını
deyil, elmini, icadını da şərqdən
götürürdü. Bu gün isə əksinə,
biz qərbə baxırıq, onlardan öyrənirik. Bunu etiraf etməliyik, rollar dəyişib...
Üstəlik, əruz da türk ədəbiyyatının bəhrəsi deyil. Bu bizə ərəblərdən keçib.
İslam dinini qəbul etməyimizlə, ərəblərin ədəbiyyatını da qəbul etmişik, özümüzə
daşımışıq. O zaman əruz vəzni hökmranlıq edirdi, bu zamanda da sərbəst vəzn. Düzdür, ərəblərdə poeziya həmişə güclü olub: klassik ədəbiyyatda da, müasir ədəbiyyatda
da belədir. Farslarda son 50 ildə durğunluq müşahidə olunur. Modern poeziyada ən
yaxşı göstərici Türkiyədədir, çox irəli gediblər. Azərbaycan isə, dediyim kimi,
hələ öyrənir.
– Belə
fikir var ki, təkcə Azərbaycanda deyil, bütün dünya poeziyadan doyub. Artıq nəsrə
üstünlük verilir...
– Mən
belə deməzdim. Mən əksini düşünürəm. Bugünkü insanda 500 səhifəlik roman
oxumağa vaxt yoxdur. Bu günün insanı daha sosial, daha məşğuldur. Bütün
bunlardan özünə ayırdığı vaxtda irihəcmli əsərlər oxuya bilmir. Şeirə üstünlük
verir, çünki şeir qısadır, vaxt aparmır. Kiçik ölçüdə böyük mətləbdən xəbər
verir. İnsanlar şeirdən doymayıb, şeir öz yolunu itirib, azıb, hara gedəcəyini
kəsdirmədən yol ayrıcında qalıb. Öncə şeir
öz yolunu tapmalıdır. Biz yaza bilmiriksə,
oxucuda günah yoxdur. Həm də bizdə müasir poeziya dili formalaşmayıb,
daha doğrusu, fərdiləşməyib. Şairin gərək özünün dili olsun. Amma bu gün bunu
görmək mümkün deyil. Sanki bütün şairlər bir məktəbdən, kobud da səslənsə,
inkubatordan çıxıblar. Hamısı bir-birini təkrarlayır.
"Şimalda sevginin özündən yazılır, cənubda isə fəlsəfəsindən”
– Cənublu
bir şair müsahibəsində demişdi ki, şimalda şeiri çox sadə yazırlar. Dərin, fəlsəfi
məna yoxdur. Şeirin mənası üzdədir... Həqiqətənmi kənardan baxanda belə
görünür?
– Hardasa razılaşmaq olar. Amma bir şeyi də unutmaq olmaz ki, şimal ədəbiyyatında təbiət, gözəllik şeirlərinə maraq çoxdur. Sanki burdakıların genində, iliyində bu var. Təbitədə, gözəllikdə isə dərin məna axtarmağa dəyməz. Bu onsuz da üzdədir. Amma o taydakılar gözəllikdən bu qədər yaza bilmirlər. Orada fəlsəfi, siyasi çalarlara üstünlük verilir. Şimalda sevginin özündən yazılır, cənubda isə fəlsəfəsindən.
– Siz əsasən
nədən yazırsınız?
– Şeirlərimdə
daha çox etiraz mövzuları üstünlük təşkil edir. Qadağaları sevmirəm, azad
ruhluyam. Ona görə azadlığı qandallayacaq tabulara qarşı çıxıram. Bundan başqa, lirik şeirlərim də çoxluq təşkil edir. Amma ən əsası, fərqlənməyi sevirəm. Bir şairin 500 şeiri olsa, ondan 10-u
tarixdə qalacaq. Amma bu o demək deyil ki, 490-ı lazımsızdır. Bu
490 şairin düşüncəsini, kimliyini, getdiyi yolu göstərəcək. Onun illər boyu təcrübəsini
əyani nümayiş etdirəcək. Bəzi əsərlər olur ki, zamanında dəyərləndirilmir,
anlaşılmır. Zaman keçdikcə o əsərin dəyəri, mahiyyəti ortaya çıxır. Düzdür,
bütün zamanlarda keçərli olan, bütün nəsillərin qəbul etdiyi əsərlər də var.
Poeziyanın qiymətini zaman özü verir:
Dərd düşüncə
Sətir sətir
oxuduğun kitablar
Dərd yəni qürurun
vitrinlərə əl açması
Gözləri anamın
şəvə muncuğuna bənzəyən qızın
Əzrayılla qoşulub
qaçması,
Dərd yəni mən -
qanadından
yaralanmış gövərçinəm
elə keçmə
böyrümdən.
Dərd yəni sən
Göy məscidin həyətindəki dərdlərin suyu çox şirindir, giləm
Ooooy Təbrizim,
Dərdlərini görəndə
ölürəm...
– Bu gün
Azərbaycan ədəbiyyatında sizə yaxın olan, sizin üslubunuzda yazan şair varmı?
–
Üslubuma yaxın olanı yoxdur. Nə bu tayda, nə də o tayda. Mən tam fərqliyəm.
Demirəm tam müvəffəqəm, amma fərqliyəm. Bununla belə, burda sevdiyim, qəbul
etdiyim şairlər çoxdur. Hətta məndən də qat-qat gənc şairlər gördüm ki, onların
şeirlərindən böyük zövq aldım. Ramiz Rövşəni, Səlim Babullaoğlinu çox bəyənirəm.
Səlim çox savadlı şairdir, yaxşı ədibdir.
– Azərbaycan
oxucusuna bir sözünüz, diləyiniz?
–
Oxucuyla bərabər şairlərimizə də diləyim budur ki, kaş elə bir əsər yarada bilək
ki, onunla həm özümüzü, həm oxucumuzu zirvələrə apara bilək. Düşüncələrimizi
tam təfsilatı, səmimiliyi ilə oxucuya çatdıraq. Əgər bacarmasaq, bu, bizim zəifliyimizdir.
Oxucunun könlünü ala, oxşaya bilək. Çünki onlar olmasa biz kimi ki?! Bizi şair
edən oxuculardır.
Biz də "Ədalətin” vaxtı”nın qonağına Vaxtın onunla həmişə ədalətli davranmasını arzu edirik.
Şəfiqə Şəfa