Beynəlxalq Ana Dili Günü dil müxtəlifliyinin və mədəni irsin qorunmasını təşviq edən əlamətdar bir gündür. Hər il dünyanın müxtəlif ölkələrində bu gün ana dilinin önəmi vurğulanır, ictimaiyyət arasında maarifləndirici tədbirlər keçirilir. Azərbaycanda da ana dilinə həsr olunmuş xüsusi gün mövcuddur – hər il avqustun 1-i ölkəmizdə Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd olunur. Bu tarix Azərbaycanda ana dilinin dövlət səviyyəsində qorunub inkişaf etdirilməsinə verilən böyük əhəmiyyətin göstəricisidir.

Beynəlxalq Ana Dili Gününün qlobal miqyasda qeyd olunması XX əsrin sonlarında təşəbbüs edilib. Bu ideya ilk dəfə Banqladeş tərəfindən irəli sürülmüş və 1999-cu ildə BMT-nin Təhsil, Elm və Mədəniyyət Təşkilatının (UNESCO) Baş Konfransında rəsmən təsdiqlənmişdir. Nəticədə 2000-ci ildən başlayaraq hər il 21 fevral dünyada Beynəlxalq Ana Dili Günü kimi qeyd olunur. Məhz 21 fevral tarixinin seçilməsi təsadüfi deyil – bu gün 1952-ci ildə Banqladeşdə (o dövrdə Şərqi Pakistan) ana dili uğrunda gedən tarixi tələbə hərəkatına və həmin mübarizə zamanı həlak olmuş şəhidlərin xatirəsinə ithaf edilmişdir. UNESCO-nun məlumatına görə, Banqladeşdəki həmin “dil şəhidləri günü” ana dilinin qorunması naminə canlarından keçənlərin xatirəsini əbədiləşdirmiş, nəticə etibarilə bu təşəbbüs qlobal bir günün yaranmasına səbəb olmuşdur. Beləliklə, 21 fevral hər il dünya miqyasında dil və mədəni müxtəlifliyin, çoxdilliliyin əhəmiyyətini vurğulayan tədbirlərlə anılır.

UNESCO bu günü təsis etməklə cəmiyyətlərdəki dil müxtəlifliyinin qorunmasını təşviq etməyi qarşısına məqsəd qoyub. Təşkilat hesab edir ki, mədəni və linqvistik müxtəliflik dayanıqlı cəmiyyətlərin qurulması üçün vacibdir və dünyada dözümlülük, qarşılıqlı hörmət mühitinin formalaşması üçün dillər arasındakı fərqlərin qorunması mühüm rol oynayır. Lakin təəssüf ki, qloballaşma dövründə dil müxtəlifliyi getdikcə təhlükə altına düşür – dünyada çox sayda kiçik dil yox olmaq üzrədir. Bu gün qlobal əhalinin 40%-ə qədəri doğma dilində təhsilə çıxış imkanından məhrumdur. Beynəlxalq Ana Dili Gününün yaradılması bu kimi çağırışlara diqqət çəkmək, ana dilində təhsilin və ünsiyyətin inkişafını təşviq etməklə dillərin yaşadılmasına töhfə vermək məqsədi daşıyır.

Azərbaycanda müstəqillik əldə olunduqdan sonra ana dilinin dövlət dili kimi statusunun möhkəmləndirilməsi istiqamətində mühüm addımlar atıldı. XX əsr boyunca Azərbaycan dili müxtəlif çətin sınaqlardan keçmiş, xüsusilə sovet dövründə rus dili üstün tutulduğu üçün ana dilimizin mövqeyi zəiflədilməyə çalışılmışdı. Lakin xalqımız dili və mədəniyyəti sayəsində milli varlığını qoruyub saxlaya bildi – müstəqil dövlətimizin olmadığı dövrlərdə azərbaycanlıları bir millət kimi birləşdirən, onları assimilasiya olmağa qoymayan başlıca amil məhz Azərbaycan dili və milli mənəvi dəyərlərimiz oldu. 1978-ci ildə Azərbaycan SSR Konstitusiyasında Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi təsbit edilməsi Ümummilli Lider Heydər Əliyevin prinsipial mövqeyi sayəsində mümkün oldu və bu, dilimizin gələcək qorunması üçün mühüm əsas yaratdı.

Müstəqillik illərində Azərbaycan dili ilə bağlı ən böyük yenilik latın qrafikalı əlifbaya keçid oldu. SSRİ dövründə, 1940-cı ildən etibarən Azərbaycanda məcburi şəkildə kiril qrafikalı əlifba tətbiq olunmuşdu. 1991-ci ildə müstəqilliyin bərpasından sonra isə tarixi ədalət bərpa edilərək yenidən latın qrafikasına keçid məsələsi gündəmə gəldi. 1992-ci ildə latın qrafikalı yeni Azərbaycan əlifbasının tətbiqi haqqında qanun qəbul edildi. Keçid dövrü tədricən həyata keçirildi və nəhayət, 1 avqust 2001-ci il tarixinə ölkədə kiril əlifbasının istifadəsi tamamilə dayandırıldı. Məhz bu tarixi hadisənin şərəfinə həmin gün Azərbaycanda dil bayramı kimi rəsmiləşdirildi. Ulu Öndər Heydər Əliyev 9 avqust 2001-ci il tarixində “Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında” Fərman imzalayaraq hər il avqustun 1-nin Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü kimi qeyd olunmasını qərara aldı. Prezidentin fərmanında vurğulanırdı ki, latın qrafikalı yeni əlifbaya keçidin 2001-ci ilin avqustunda tam başa çatdırılması müstəqil Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında, yazı mədəniyyətimizin tarixində mühüm hadisədir və bu nailiyyət milli dil bayramı ilə əbədiləşdirilməlidir. Elə o vaxtdan etibarən hər il avqustun 1-də ölkəmizdə Ana dilimizə həsr olunan bu xüsusi gün geniş şəkildə qeyd edilir.

Qeyd edək ki, Azərbaycan dilinin hüquqi statusunun möhkəmləndirilməsi istiqamətində daha sonrakı illərdə də vacib addımlar atılıb. 2002-ci ildə “Dövlət dili haqqında” Qanun qəbul edilərək dilimizin tətbiqi, qorunması və inkişafı sahəsində dövlətin vəzifələri dəqiqliklə müəyyən olundu. Sonrakı dövrdə Prezident İlham Əliyevin imzaladığı bir sıra fərman və sərəncamlar (məsələn, 2018-ci ildə “Azərbaycan dilinin saflığının qorunması və dövlət dilindən istifadənin daha da təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbirlər haqqında” Fərman) dövlət dilinin qorunması və istifadəsinin daim diqqət mərkəzində saxlanıldığını təsdiqlədi. Bütün bu addımlar Azərbaycan dilinin cəmiyyətdə nüfuzunun artırılmasına, qloballaşma şəraitində milli dilin yaşadılmasına xidmət edir.

Həm beynəlxalq miqyasda, həm də Azərbaycanda Ana Dili Gününün qeyd olunmasında başlıca məqsəd ana dilinin qorunması, inkişafı və gələcək nəsillərə ötürülməsidir. UNESCO-nun təsis etdiyi Beynəlxalq Ana Dili Günü dünyada dil müxtəlifliyini və çoxdilliliyi təşviq etməklə mədəni irsin saxlanmasına töhfə verməyi hədəfləyir. Bu gün vasitəsilə hər il hökumətlərə və cəmiyyətlərə xatırladılır ki, ana dilində təhsil və informasiya əlçatanlığı insanların fundamental hüququdur və yüzlərlə dilin yoxa çıxmaq təhlükəsi ilə üz-üzə olduğu müasir dünyada hər bir dil dəyərli bir mədəni sərvətdir. Beynəlxalq Ana Dili Günü çərçivəsində BMT və UNESCO dillərin hüquqları, çoxdilli təhsil, azsaylı xalqların dillərinin müdafiəsi kimi mövzularda çağırışlar edir. Məsələn, UNESCO hər il bu gün üçün xüsusi bir mövzu elan edir – 2023-cü ildə “Multidilli təhsil – təhsilin transformasiyası üçün zərurət” mövzusu seçilmişdi ki, bununla yerli xalqların öz ana dillərində təhsil almalarının vacibliyi beynəlxalq səviyyədə ön plana çıxarıldı.

Azərbaycan üçün isə Ana Dili Gününün əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür. Bu gün bir tərəfdən dilimizin zənginliyini və gözəlliyini təbliğ etmək, digər tərəfdən onun üzləşdiyi çağırışları gündəmə gətirmək imkanı verir. Azərbaycan dilinin konstitusion statusa malik olması, dövlət idarəçiliyi, təhsil, elm və mədəniyyət sahələrində tamhüquqlu işlək dilə çevrilməsi tarixi nailiyyətdir. Ana Dili Günü həmin nailiyyəti cəmiyyətə bir daha xatırladır və dilimizin saflaşması, terminologiyanın inkişafı, düzgün istifadəsi kimi məsələlərə diqqət yönəldir. Bu əlamətdar gün, eyni zamanda, dil siyasətinə dair yeni təşəbbüslərin irəli sürülməsi, ictimai müzakirələrin aparılması üçün bir platforma yaradır. Mütəxəssislər, dilçi alimlər və ictimaiyyət nümayəndələri ana dilinin qarşısında duran problemləri (yad sözlərin həddən artıq işlədilməsi, gənc nəslin dil biliklərinin zəifləməsi və s.) müzakirə edir, onların həlli yollarını axtarırlar. Beləliklə, Ana Dili Gününün qeyd olunması dilimizin canlı bir milli sərvət kimi daim diqqətdə saxlanılmasına, onun zənginləşməsi və gələcək nəsillərə çatdırılması işinə xidmət edir.

Ana dili hər bir xalqın milli kimliyinin əsas sütunlarından biri hesab olunur. Tarixi təcrübə göstərir ki, dilini itirən xalq milli mövcudluğunu da zamanla itirmə riski ilə üzləşir. Azərbaycanda ana dilinin milli kimlik üçün rolu xüsusi vurğulanır. Ulu Öndər Heydər Əliyev Sovet hakimiyyəti illərində belə dilimizin qorunmasını milli varlığın qorunması kimi dəyərləndirir və “hər bir xalqın milliliyini yaşadan onun dilidir” deyə bildirirdi. Məhz dilimizin sayəsində xalqımız uzun illər yad təsirlərə sinə gərə bilmiş, milli mənliyini unutmamışdır.

Bu gün də dil-milli kimlik əlaqəsi dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. Ümummilli Lider Heydər Əliyevin dil siyasəti Prezident İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Prezident İlham Əliyev öz çıxışlarında dəfələrlə dilimizin milli identiklik üçün əhəmiyyətini qeyd etmişdir. Onun sözlərinə görə, “Azərbaycan dilinin qorunması milli kimliyimizin qorunması deməkdir”, çünki dilimiz mənəvi varlığımızın özəyidir. Dövlət başçısı vurğulayır ki, Azərbaycan dili çox zəngin dillərdən biridir və hazırda dünyada 50 milyondan artıq insanın ana dilidir. Bu statistik fakt ana dilimizin təkcə ölkə daxilində deyil, həm də qlobal miqyasda əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Həm tarixi, həm də müasir dövrdə azərbaycanlıları bir millət kimi səciyyələndirən, diasporamızın belə öz kökləri ilə bağını saxlamasına imkan verən əsas amil ortaq dilimizdir. Demək, ana dilinin qorunması təkcə dilçilik məsələsi yox, eyni zamanda milli kimliyin, milli birlik və suverenliyin qorunması məsələsidir.

Azərbaycan dilinin saflığının qorunması da milli kimliyin təmizliyinin qorunması kimidir. Bu səbəbdən rəsmi sənədlərdə, kütləvi informasiya vasitələrində dilimizin norma və qaydalarına riayət olunması vacib sayılır. Son illərdə dilimizin yad ünsürlərdən qorunması üçün xüsusi komissiyalar yaradılıb, terminologiya sahəsində addımlar atılır. Bütün bu tədbirlər ana dilimizi milli-mənəvi dəyərlər sistemi içərisində baş tacı etməyə, gənc nəsildə dilimizə sevgi və hörmət aşılamaya yönəlib. Ana Dili Günündə bu məqamların önə çəkilməsi, dilə sevgini ifadə edən tədbir və aksiyaların keçirilməsi də milli şüurun gücləndirilməsinə xidmət edir.

Günümüzdə Beynəlxalq Ana Dili Günü həm dünyada, həm də ölkəmizdə müxtəlif tədbirlərlə qeyd edilir. Hər il fevralın 21-də dünyanın bir çox ölkəsində bu günə həsr olunmuş konfranslar, seminarlar, sərgilər və mədəni festivallar təşkil olunur. UNESCO və digər beynəlxalq qurumlar çoxdillilik və ana dili mövzularında beynəlxalq forumlar keçirir, dil hüquqları ilə bağlı hesabatlar açıqlayır. Xüsusilə çoxmillətli ölkələrdə və regionlarda yaşayan etnik icmalar Ana Dili Günündə öz dillərində ədəbiyyat, musiqi və folklor nümunələrini nümayiş etdirərək mədəni müxtəlifliyi qeyd edirlər. Məsələn, Banqladeşdə hər il 21 fevral tarixində insanlar Dakka şəhərindəki Şəhidlər abidəsini ziyarət edərək 1952-ci ilin dil şəhidlərinin xatirəsini anır, məktəblərdə və universitetlərdə ana dilinə həsr olunmuş tədbirlər keçirilir.

Azərbaycanda 1 avqust – Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan Dili Günü münasibətilə həm rəsmi, həm də ictimai səviyyədə silsilə tədbirlər həyata keçirilir. Hər il bu gün ərəfəsində dövlət rəsmiləri, ictimai xadimlər və elm adamları tərəfindən ana dilimizin inkişafı ilə bağlı çıxışlar edilir, media orqanlarında xüsusi məqalələr dərc olunur. Təhsil müəssisələrində Azərbaycan dili və ədəbiyyatına dair tematik dərslər, müsabiqələr təşkil olunur. Mədəniyyət mərkəzlərində və kitabxanalarda dilimizə dair kitab sərgiləri keçirilir. Məsələn, Bakıda Yasamal rayonunda təşkil olunmuş “Ana dilim şirindir!” adlı sərgidə dilimizə dair nəşrlər, elektron resurslar nümayiş etdirilmişdi. Bununla yanaşı, 1 avqust günü respublikanın müxtəlif bölgələrində bayram tədbirləri keçirilir – konsert proqramları, ədəbi-bədii gecələr, şeir müsabiqələri təşkil olunur. Belə tədbirlərdə rəqs ansamblları, xalq çalğı alətləri kollektivləri, aşıqlar, həmçinin ana dili mövzusunda şeir və inşa müsabiqələrinin qalibləri çıxış edir, dilimizin gözəlliyini tərənnüm edirlər. Məsələn, paytaxtda keçirilən bayram konsertlərindən birinə 2000-dən çox tamaşaçı qatılmış, ictimaiyyət nümayəndələri, ziyalılar, məktəblilər ana dilinə sevgini birlikdə bayram atmosferində bölüşmüşdür.

Bu gün sosial şəbəkələrdə də Ana Dili Gününə geniş yer ayrılır. İnternet istifadəçiləri ana dilində yazmağın önəmi, doğma dilimizdəki zəngin ifadələr haqqında paylaşımlar edir, #AnaDiliGünü kimi həştəqlərlə kampaniyalar aparırlar. Gənc nəsil arasında dilimizə marağı artırmaq üçün onlayn viktorinalar, dil bilgisi yarışmaları keçirilir. Bundan əlavə, xaricdə yaşayan soydaşlarımız, diaspor təşkilatları da 1 avqustu öz ana dil bayramları kimi qeyd edir, toplantılar və ədəbi axşamlar keçirirlər.

Müasir dövrdə Ana Dili Gününün qeyd olunması həm də dilimizin qarşılaşdığı yeni çağırışlara diqqət çəkmək üçün fürsətdir. Qloballaşma və rəqəmsal texnologiyalar dövründə dilimizdə yad sözlərin artması, gənclərin danışıq dilində bəzi ənənəvi ifadələrin unudulması kimi hallar müşahidə olunur. Bu gün ətrafında aparılan müzakirələr cəmiyyəti dilimizin saflaşması, lüğət tərkibimizin zənginləşməsi və düzgün nitq mədəniyyətinin formalaşması istiqamətində səfərbər edir.

Beynəlxalq Ana Dili Günü – istər fevralın 21-də beynəlxalq aləmdə, istərsə də avqustun 1-də Azərbaycanda qeyd olunsun – eyni dərəcədə mühüm bir missiya daşıyır: dili yaşatmaq, dil vasitəsilə milli kimliyi qorumaq və gələcək nəsillərə ötürmək. Bu gün bizə xatırladır ki, ana dilimiz təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, həm də xalqımızın tarixi yaddaşı, kültür xəzinəsi və mənəvi varlığının əsas dayağıdır. Ona görə də hər birimiz ana dilimizi sevməli, onu qorumalı və zənginləşdirməliyik ki, dilimiz də bizi qorumağa davam etsin.

Gülnarə Allahverdiyeva

ADPU-nun nəzdində Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Kollecinin müəllimi.

YAZARLAR, GÜNDƏM