(Yazıçı Əlabbas Bağırovun 60 illiyinə)

Birinci yazı

“Əlabbasın dil üslubu ilk hékayələrindən müəyyənləşib. Sonralar bütün yaradıcılığı boyu göründü ki, o, əsərlərindəki obrazların gérçək həyatdakı mühitinə girib, bu həyatı onlarla birlikdə yaşayıb. Bu mühiti, oradaki insanları yaxşıca öyrənib, bu insanların dil vərdişlərinə yiyələnib. Əlabbas dilini bilmədiyi insanları pérsonaj kimi bədii əsərlərinə gətirmir. Ona görə də onun kiçik bir hékayəsini də, iri bir povéstini də oxuyanda élə bil canlı söhbətə qulaq asırsan, tanıdığın müxtəlif düşüncə sahiblərinin danışığını dinləyirsən. Onun əsərlərindəki mükalimələri mütaliə édəndə özünü bir məclisdə hiss édirsən – özünü dostlarının arasında sayırsan; bəzən də mükalimədə xoşun gəlməyən adamlar səni əhatə édir, əsərin bu yérini kéçəndə rahatlanırsan ki, nə yaxşı, bu, bədii əsər imiş – élə bil pis yuxudan oyanırsan. Bu, bədii əsərin həyatiliyidir, əsəri sévdirən xüsusiyyətlərdəndir.

Əlabbasın orijinal təşbéhləri, həyati mübaliğələri var. Hansı əsərini oxumağa başlasan, axıra çatdıracaqsan, dilinin dadı-duzu qoymayacaq ki, əsər yarımçıq qalsın.” 

(Prof. Tofiq Hacıyévin “Mən Əlabbasın dilini sévmişəm.” yazısından…)

Əlabbas “Köhnə Kişi” ilə ədəbiyyata ilk uğurlu addımını atıb hələ gənclik illərindən “Sözün köhnə kişisi” (Sabir Bəşirov) olsa da, bizcə bu povést Əlabbasın ən yaxşı əsəri déyil, bəlkə ən yaxşı əsərlərindən sadəcə biridir. Şübhəsiz ki hər bir əsər, sahibinin canından qopub gələn bir parçadır və onu ərsəyə gətirən müəllif üçün əzizdir. Bu mənada “Köhnə Kişi” də Əlabbasın ilk göz ağrısıdır. Bu əsər haqqındakı dəyərləndirmələrin çoxunu oxumaq imkanımız olmamışdır, indi də yoxdur və əminəm ki, “Köhnə Kişi”ni ələ alan tənqidçilər, dilçilər bir-birindən dəyərli fikirlər irəli sürüblər...
Bizim bu yazıda toxunacağımız xüsuslar daha çox əsərin dili haqqında olacaqdır…

... 2000-ci illərin başında ilk dəfə Arazın günéyinə ayaq basanda Culfada, Ələmdarda, Mərənddə və Təbrizdə éşitdiyim canlı xalq dili məni héyrətləndirmiş, bir az da kövrəltmişdi. Héyrətlənməyimin səbəbi Arazın günéyindəki éyni quşaqdan (yaşda) olan insanların léksikonlarının quzéydəkilərdən bir qədər fərqli və tarixi-milli, məhəlli örnəklərlə daha çox dolu olması idi. Orta əsrlərin məşhur sosiolog-filosofu İbn Haldunun “Son sözü coğrafiya déyər!” həqiqətinin, bir-birinə çox yaxın olan coğrafi məkânlarda da bu qədər kéçərli olduğunu vətənin günéy torpaqlarında anlamışdım. Günéydəki azyaşlı (uşaq) soydaşlarımız bélə quzéydəki nənə-babalarımızın dili ilə danışır, aşağı-yuxarı éyni kəlimələrdən, xüsusi ilə alqışlardan, dualardan, ədatlardan və modal ifadələrdən istifadə édirdilər. Dünyasını dəyişmiş nənə-babalarımızın sözlərini günéydə onların nəticələri yaşdakı uşaqların (danışdıqları dilə görə isə nənə-babamızın yaşıdı olan uşaqların) ağzından éşitmək gözlərimi yaşartmışdı. Yénə dilin séhrinə düşmüşdük... Bu mənada, Günéy Azərbaycan nəsrinin bir örnəyinin –déyək ki Nasir Mənzurinin Qaraçuxa əsərinin- Əlabbasın Köhnə Kişi povésti ilə sujét və dil baxımından qarşılaşdırılmasının maraqlı sonucları olar.

1957 doğumlu Əlabbas “Köhnə Kişi” kimi ağır taxtalı bir əsərini 1979-1980-də - cəmi 22-23 yaşlarında ikən qələmə almış olmasına baxmayaraq məni də ən çox étkiləyən onun dili olmuşdu. “Köhnə Kişi”nin idéalizə édilməmiş qəhrəmanı Murad - xaraktérin “köhnə kişisi”; yazarı Əlabbas isə -dəyərli Sabir Bəşirovun da dédiyi kimi- “sözün köhnə kişisi” olaraq oxucularının yaddaşına yazılmışdı.

Əlabbasın, anası Şərqiyyə xanımın vəfatından sonra yazdığı “Allah adamı” yazısını oxuduqda 22-23 yaşlı yazıçının “özündən yaşlı dili”nin sirri ən azından mənim üçün çözülmüş oldu: “... oxucular bu günə qədər mənim imzamda nə oxuyublarsa, bir azərbaycanlı qadının dilindən və təhkiyəsi ilə yazılmış əsərlərdi onlar... Əgər bu gün mənə ixtiyar vérilsəydi, kitablarımın müəllif qrafasına anamın ismini öz adımdan əvvəl həkk éləyərdim. Bu onun halal və danılmaz haqqıdı...” (http://kulis.lént.az/néws/14543, Erişim tarixi: 20 févral 2016). 

Démək ki, özündə yaxın və uzaq tarixin izlərini daşıyan bu dil, Əlabbasın da mənsub olduğu Patlama Kuşağının (Türkiyədə 1946-1964 illəri arasında anadan olanlar)  dilindən daha çox, onun əsərlərinin “ilk müəllifi” olan anasının mənsub olduğu nəslin dilidir. Bu nəslin nümayəndələri 1929-1939 illəri arasında dünyaya gələn, İkinci Dünya Savaşının maddi-mənəvi, fiziki və psixoloji sıxıntılarını hələ uşaq ikən çəkən insanlardır ki, Əlabbasın anası Şərqiyyə xanım öz dili ilə də bu nəsildəndir. 1920-30-cu illərdə dünyaya gələn insanların oluşdurduğu bu nəslə Böhran Nəsli déyilməkdədir. Bu və ondan öncəki nəslin dili Məmməd Arazın ifadəsiylə “macqal dili”dir. Bu dilin mənzum və bir qədər klassik “yazılı” şəklini Məmməd Arazın “Atamın Kitabı”nda yaşı yüzü haqlamış İnfil babanın ağzından éşitmişdik. “Macqal dili”nin bir az yéni mənsur şəklini isə Əlabbasın “Köhnə Kişi”sindən (Şərqiyyə xalanın dilindən) oxuyuruq ki, bu dil unutduğumuz, unutmağa üz tutduğumuz şirin bir xalq dilidir. 

Nursuyun bəxti onda gətirib ki təkcə Naxçıvanın, Şahbuzun déyil; Salvartının, Qapıcığın arxasındakı Qərbi Azərbaycanda qalan kəndlərimizin, élatlarımızın, obalarımızın milli-mənəvi izlərini də daşıyan bu “macqal dili”nin kiçik bir hissəsini Məmməd Araz şéirdə, Əlabbas isə nəsrdə itib-batmağa qoymadı. Bu dillə ortaya qoyulan ədəbiyyat bizə sadəcə yaxın kéçmişimizin danışıq léksikasını déyil, mədəni-psixoloji, étnik-kültüroloji mənzərəsini də açıb göstərir. Bu mənada, Léninin “Mən Rusiyanı [Rus yazıçılarının] romanlar[ın]dan tanıdım!” sözündən hərəkətlə “Mən də Naxçıvanın bilmədiyim bir çox yönünü Əlabbasın əsərlərindən öyrəndim.” déyə bilərəm.

Birinci haşiyə: Burada “nəsillər arası ziddiyət” ya da “sələf-xələf qarşıdurması” qavramlarından qısaca söz étmək istəyirəm. 

Nəsillər arası ziddiyyət, sələf-xələf qarşıdurması və ya quşaq çatışması yéni bir mövzu olmayıb yüz illərdən bəri ədiblərin, sosioloqların, psixoloqların, pédaqoq, kültüroloq və antropoloqların... araşdırma-incələmə çalışmalarında öz yérini almaqdadır. “Atalar və oğullar” problémi, sadəcə İvan Turgényévin ədəbiyyat ortamında qaldırdığı ədəbi bir problém déyildir; tarix boyunca ciddi sosioloji səbəblər üzərində bulunub günümüzdə də daha ciddi bir şəkildə davam étməkdədir. Bu problémin səbəbləri arasında düşüncə, hiss, mənfəət, gözlənti və məqsəd fərqi; qarşılıqlı ittihamlar; zamanın gətirdiyi sosioloji fərqliliklər və s. bulunmaqdadır. Ümumiyyətlə bu çatışma daha çox bir-birini izləyən və zaman baxımından bir-birinə “qonşu olan nəsillər” arasında görülür. Sələf-xələf qarşıdurması ya da quşaq çatışması ictimai platformada ən təməl ünsiyyət vasitəsi olan dil ilə, daha doğrusu bir-biriylə çatışan ictimai nəsillər arasındakı dil ünsiyyətsizliyinin ortaya çıxması, bir-birinin “dilini tapmama” ilə təzahür édir. 

Əlabbasın “Köhnə Kişi”sində isə bu “qonşu nəsillər”in dil ziddiyəti yérinə onların “dil birliyi”ni, “dil bütünlüyü”nü görürük. Əlabbas bir öncəki nəslin dil vərdişlərini öz əsərinin mərkəzinə yérləşdirir; sələflərin dili vasitəsi ilə xələflərin dilini zənginləşdirir, onları “qarışdırır”, barışdırır; sələflərinin duyğularını, xələflərinin isə ruhunu oxşayır. Xələflərini sadəcə rétrospéktiv bir yolçuluğa çıxarmaqla kifayətlənməyib, onları “macqal dili”nin əsrarəngiz ruhu ilə çox da uzaq olmayan zamanın dastan çağına aparır. “Köhnə Kişi”nin söz dağarcığındakı köhnəlmiş sözlər (arxaizmlər) bizə nənəmizin on illər boyunca açılmamış qıfıllı sandığının açarı kimi qiymətli gəlir. Bu sözləri, o sandığın içində - bizə kéçmişimizi anlatan- ən qiymətli miras kimi görməyə başlayırıq və mətnin dərinliyinə éndikcə bu tanışlıq (aşinalıq) bizi çulğalayır, qulağımıza dastan çağının tilsimli və xoş ovqatını pıçıldayır...

İkinci haşiyə  qısaca olaraq “mətinlər arasılıq” qavramı haqqındadır.

Prof. Saadéttin Yıldıza görə “Edébi métin, özél şartları bulunan bélirli bir dönémin içiné doğar, fakat o dönémlé sınırlı kalmaz. Métinlérin, içiné doğdukları dönémin öncésindé kökléri, sonrasında da gölgéléri olur. Başka bir déyişlé, édébi métin séléflérindén béslénir, haléflérini béslér...” (Bax. Saadéttin Yıldız: “Gıda Köktén Gélir – 2: Métinlérarası İlişki vé Esérin Kéndiliği”)

Qədim bir Oğuznamə əlyazmamızda qalmış “köhnəlmiş sözlər”dən birində - ən az béş-altı əsrlik bir atalar sözümüzdə “Öküz buynuzlu inək südsüz olar, inək buynuzlu öküz gücsüz olar!” déyilməkdədir. Bu dəyərli sözü bir “naxırçı müşahidəsi”nin sonucu kimi də görmək mümkündür; özünü təbiətin parçası olaraq görən héyvandar bir sosioloqun tərəfsiz bir gözləmi kimi də. Cəmiyyət məsələlərini təbiət pəncərəsindən dəyərləndirən bu atalar sözündə étnoqrafik kéçmişimizin sirrləri də yatmaqdadır. Altı əsr öncəki nəsillərin dili ilə söylənmiş bu ata sözümüzün oluşturduğu mətn isə 20-ci yüz ilin “macqal dili”ndə Məmməd Araz adlı bir sosioloqun baxışı ilə bélə “alt-üst” édildi:

... Qardaş gétdi, oğul gétdi davaya,

Qadınların kişiliyi başladı... (Məmməd Araz, “Atamın Kitabı”)

Démək ki, yuxarıdakı “öküzlü-inəkli” atalar sözümüz barış dolu, əkinli-biçinli, holavarlı illərin torpaq ətirli aylarının, ruzili-bərəkətli günlərinin müşahidəsi sonucunda ortaya çıxmışdır. 20-ci əsrin barıt və qan qoxulu günlərində isə Böhran nəslinin təmsilçisi və Əlabbasın anası Şərqiyyə xalanın sinif yoldaşı (yaşıdı) “Məmməd İnfil oğlu Məhəmməd Araz” az adamın bildiyi öz “macqal dili”ndə “qadınların kişiliyi”ni ürək ağrısı ilə dilə gətirir. Əslində bu “alt-üst étmə” éyni məntiqin, éyni baxışın barış və savaş illərindəki təzahür şəkilləridir... 

“Macqalca”nın şair bilicisi Məmməd Araz ilə nasir bilicisi Əlabbasın əsərlərini başqa bir (və ya bir néçə) yazımızda sırf dil yönündən qarşılaşdırmağı düşünürük. İndi isə “Köhnə Kişi”nin dilindəki bəzi məqamlar üzərində durmağa, hər cümləsi déyimlərlə, məcazlarla hörülmüş bu povéstin dilindən söz édərkən əsərdən séçdiyimiz örnəklərin bir néçəsini sırası ilə təhlil étməyə çalışacağıq. 

“Murad yenə dan üzü oyandı.” (s. 436): Təhkiyə yollu ədəbi bir əsərin -hekayə, povest ya da roman olsun- unudulmaması, xarakterin oxucu gözündə hər zaman canlı qalması üçün başlanğıc cümləsi çox önəmlidir. Qabriel Qarsia Markes bütün əsərlərinin ilk cümləsini yazmaq üçün təxminən iki həftə uğraşırmış… “Köhnə Kişi”nin ilk cümləsinin təkcə anlam yönündən deyil, dil yönündən də uğurlu olduğunu söyləmək mümkündür. Buradaki “dan üzü” zaman zərfi, təkcə əsərdəki zamanın deyil, saatını təbiətə – günə, aya, ulduzlara… görə ayarlayan baş qəhrəmanın bulunduğu məkanın da ustalıqla yapılmış təsviridir… “düz birinci xoruz banınacan”da (s. 443) da eyni “ayarlama” vardır.

“gecənin itlər yatan vaxtı” (s. 436): Bu da povestin ikinci cümləsi içində yer alan zaman təsviri… Әdəbi əsərdən daha çox kino ssenarisinin mətnidir sanki. İlk cümlələrdən etibarən gözlərin önündə canlanan ucqar dağ kəndinin sərt və ekzotik havasına girirsən…

“əl havasına yan-yörəyə bax-“ (s. 436): Tərəfsiz olmayan yazıçının gecənin zil qaranlığında gözü görməyən qəhrəmanına ‘kor’ deməmək üçün evfemik məntiqlə məcaz yaradıcılığı təqdirə layiqdir… “əl havası” ifadəsi isə itləri də yuxuya verən qaranlıq gecənin səssizliyi içində qara zurnada çalınan ‘Tərəkəmə’ havasının səsini qulaqlarımıza gətirir. Murad atdığı əl-qol hərəkəti ilə səssiz gecədə ‘Tərəkəmə’ oynayırmış kimidir.

“özünü hələk-yesir élə-” (s. 436): Әrəbcədən dilimizə keçib onun dəmir qanununu pozan “həlak” sözü “Köhnə Kişi”də ahəng qanununa tabe olmaqla qalmayıb, elliptik bir məntiqlə ikiləmənin bir parçası da olub. Bu da əsərin və yazarın milli dil anlayışının ifadəsi deməkdir. 

“Mən də deyirəm, görən nec olub bu andıra qalmış soyxa?” (s. 436): Qəlibləşmiş dil vahidləri olan formellərin, arxaizmlərin, məhəlli dialektizmlərin, dilin əsil (təbii) mahiyyətini ortaya qoyan canlı xalq danışığının birdən çox örnəyi tək cümlədə toplanıb...

“heç demə” (s. 436): Әdatlaşmanın, modallaşmanın, modallığın xalq dilindəki canlı ifadəsi... Әslində bir əmr cümləsi olan “heç demə!” (ya da “sən demə”) qrammatik funksiyasını itirmiş, ədat ailəsindən (köməkçi nitq hissələrindən) olan modal söz halına gəlmişdir. Həqiqətən də ayı parçalayıb ulduz düzəltmək olar, amma ulduzları birləşdirib ay yapmaq mümkün deyil... Türk dillərində əsl ədatın, bağlayıcının, qoşmanın, modal sözün zaman içində tam mənalı leksik vahidə çevrilməsinin örnəyi yoxdur, tərsi isə yetərincədir ki, bu da onlardan biridir...

“Qımırından dinib-danışma-” (s. 436): Yanında yatdığı ərinin yatağına girsə də yuxusuna girə bilməyən qadının (Muradın həyat yoldaşı Gülabın) qaş-qabağını (əslində isə faciəsini) ifadə etmək üçün ədəbi dilimizin unutduğu “qımır” sözü povestin passiv, beş qarın qız doğduğu üçün ərinin yanında üzükölgəli olan (!?!), bu səbəbdən də taleyinə boyun əyən, amma vəfasından, sədaqətindən əsla vaz keçməyən qadın qəhrəmanının psixoloji ovqatını gözlər önünə sərir. “Qımırlı” Gülabın səhər açılmadan köynək iplərini düyməsi də ailə içi gərginliyi ustalıqla təsvir edir.

“Ancaq-ancağa sez-” (s. 436): “Ancaq” ədatının -a şəkilçisini alması Türkcənin dəmir qanunlarına meydan oxuma olsa da dilin elliptik məntiqi (qənaət modeli) buna icazə verir. Üstəlik bu –a ismin sonuna gəldiyi üçün yönəlmə hal şəkilçisinə oxşayır. Bir tərəfdən də feil köklü olmamasına baxmayaraq (yani “ancaq-ancağa”nın funksiyasına görə) gerundium (feili-bağlama) vəzifəsini yerinə yetirir. Bu, dilimizdəki şəkilçilərin sinkretik özəlliyinin nadir örnəklərindən biridir. Dildəki morfemlərin cüt funksiyalı (ayın parçalanıb aylıqdan (ay olmaqdan) çıxdığı amma hələ ulduz ola bilmədiyi) günlərin(in) yadigarı olmalıdır...

“Səni məndən yana tez məəttəl qalaydın! Qalaydın səni məndən yana məəttəl!...” (s. 437); “Gülab xalan mənə oğul doğmadı axı… Doğmadı Gülab xalan mənə oğul!” (s. 468); “Gülab xalan isə hər dəfə dərd doğdu, bəla doğdu, amma oğul doğmadı… Doğmadı oğul!” (s. 468); “… çünki kişinin oğlu olar, Qaratél, oğlu olar kişinin…” (s. 468) 

Bilindiyi kimi, klassik şeirimizdə akis (əks), aks-i tam (tam əks), aks-i nâkıs (əksi-naqis); iâde, mukaddem ü muahhar, reddü’l-ecz ale’s-sadr (rəddül-əcz əl-əs-sədr) terminləri ilə ifadə edilən bu qavramlara (əslində isə ədəbi sənətlərə) aid çox gözəl dil örnəkləri var, məsələn:

Aks-i tam:
Didem ruhunu gözler, gözler ruhunu didem
Qiblem olalı qaşın, qaşın olalı qiblem... (Nazîm) 
(Bax. Cem Dilçin, Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005, s. 485)

Aks-i nâkıs:
Gelse dergâhına ikrâm görürler küremâ
Küremâ dergehine gelse görürler ikrâm (Ziya Paşa) (C. Dilçin, age, s. 486)

İade (mukaddem ü muahhar):
Âşina olur Haqqa xalqı doyuran aşına
Artar ol günden-güne hâşâ ki alça aşına (Kemal Ümmî) (C. Dilçin, age, s. 487)

Yuxarıdakı örnəklərdən də görüldüyü kimi mənzum əsərlərdə daha sıx rastlanan bu ədəbi sənətlər, “macqal dilli” Köhnə Kişi’də (və Әlabbasın digər əsərlərində) poetik nəsrin sığalına yatıb. Yazıçının yaradıcılığında sıxca görülən sadəcə bu özəllik, təkbaşına bir araşdırma mövzusu ola bilər. 
Bilindiyi kimi, sintaksis (söz dizimi) bir dilin skileti, onurğası, bel sütunudur. Bütün dillərdəki sözler mehdud sayda olsa da söz birleşmeleri ve cümleler (mehdud sözlerin emele getirdiyi kombinasiyalar) sonsuzdur – şahmatdakı cemi 16 fiqurun cemi 64 xane içindeki gedişleri, hemleleri kimi. Üstelik bu 64 xanenin hamısı 16 fiqurun hereket alanı deyil, her fiqur son derece adil ve acımasız reqibi qarşısında özü özüne yol açmalı, Ramiz Rövşenin “ilan balası” kimi “özü öz yolu” olmalıdır. Yani bu mehdud sonsuzluq içindeki dil sistemi -Ferdinand de Sössürün dediyi kimi- qapalıdır. Ele ise ustalıq – bu qapalılıq içindeki dinamizmde, benzersizlikde, orjinallıqdadır. ‘Köhnə Kişi’dən aldığımız örneklerde dil skeletinin en passiv, statik parçalarının bele hereketli olduğunu ya da bir şekilde herekete keçirildiyini görürük. Cümle içindeki sözlerin yer deyişdirerek ferqli pozisiyalarda işledilmesi –amorf dillerde olduğu kimi- verilmek istenen informasiyanın tesirini artırır, bir-biri ile elaqesi olmadığını düşündüyümüz en kiçik parçalara (sümüklere) bele bütünün bir parçası olduğunu xatırladır ve onları cümlenin ana ritmi içinde hereketlendirir: Səni məndən yana tez məəttəl qalaydın! Qalaydın səni məndən yana məəttəl! Görüldüyü kimi, sabit söz birleşmeleri olan deyimlerin bele “sebatı pozularaq” onu teşkil eden parçalara serbestlik verilir, dilin imkanlarından daha çox istifade etmesi temin olunur. Cümlenin birinci baş üzvü olan xeberin predpozisiya ve postpozisiya durumu tekce vurğulanmaq istenen ünsürün (cümle üzvünün) deyil, ele onun (xeberin) özünün de bir hökm orqanı olaraq hökmranlığını güçlendirir: “Gülab xalan isə hər dəfə dərd doğdu, bəla doğdu, amma oğul doğmadı… Doğmadı oğul!

Eserin baş qadın qehremanı Qaratele xitaben söylenen bu cümlede de eyni quruluşun olduğunu görürük: “… çünki kişinin oğlu olar, Qaratél, oğlu olar kişinin…” (s. 468)“sanki gecəni dibi görünməz, dərin bir quyuya sallamışdılar.” (s. 437): Әlabbasın hekayə, povest və romanlarında; esse, rəy və reportajlarında, tənqidi yazılarında, ümumiyyətlə yazıçının dilindəki hardasa hər cümlədə ədəbi sənətlərin bolca örnəyini görmək mümkündür. “Dibi görünməz, dar, dərin və qaranlıq quyuya sallanan” gecə diqqətli oxuyucunun gözündə təşxis və təşbeh ədəbi sənətləri vasitəsi ilə haqsızlığa uğrayan Hz. Yusif və Məlikməmməd imajı oyandırmaqdadır. Bu isə Musəvilik, Xristiyanlıq, İslam və Türk mədəniyyəti dəyərlərinin ədəbi bir əsər içində əridilməsi deməkdir. Yuxarıda qısaca söz etdiyimiz “mətinlər arasılıq” qanunlarına görə “sələflərindən bəslənib xələflərini bəsləyən” altı min illik tarixi informasiya daşıyan sintaktik bir vahidlə qarşı-qarşıyayıq. Şübhəsiz ki, burada başqa ədəbi sənətlər də vardır. “tövləyə səmt yeri-” (s. 437): Sintaksis kitablarının kəlimə qrupları bölümündə “dativ qrupu” adlı söz birləşməsinə örnək olan bu ifadə nədən “tövləyə doğru” (yani ədat qrupu) deyil, “tövləyə səmt” (dativ qrupu) şəklindədir? Burada da gənc yazıçının dil ustalığını görürük çünki, ədat qruplarından fərqli olaraq dativ, ablativ, lokativ, akkuzativ... qrupları “qısaltma qrupları”ndandır… Әlabbasın əsərlərində təsərrüf (elliptizm) örnəkləri olduqca çoxdur. Bilindiyi kimi, dilin ən təməl qanunu “daha az enerji” qanunudur ki “tövləyə səmt” birləşməsi “tövləyə doğru”ya görə daha elliptik (təsərrüflü) bir fonetik quruluşa sahibdir. Çünki, “tövləyə səmt”in tələffüzü “tövləyə doğru”ya görə daha az enerji tələb edir...

“... qonşu damın qarını növbə ilə muğanlayan uşaqların səsi gəlirdi” (s. 437): Bu cümlədə unutduğumuz bir feilin (muğanla-) varlığını görürük. Bilindiyi kimi, Türk dillərindəki nitq hissələrinin ən milli olanı feildir. Feillərdəki milliliyin başqa bir özəlliyi də onların son dərəcə mühafizəkar olması, bu kateqoriyaya aid kəlimə kadrosuna başqa dillərə aid sözləri inadla daxil etməməsidir. “Kürümək / kürəmək”, “tökmək”, “təmizləmək” yerinə “muğanlamaq” feili sırf dar (yəni özəl) anlamlı bir istifadədir ki, bu da ana dilimizin soyutlaşdırma özəlliyinin gücünü göstərir...
“Özüncə gétsənə” (s. 438): “Sən özün təkbaşına gət(sənə)!” yerinə bu ifadənin yer alması dilimizin yenə elliptik məntiqə dayanan morfoloji çevikliyinin gözəl örnəklərindəndir: qayıdış əvəzliyi (öz), təklik ikinci şəxs mənsubiyyət şəkilçisi (-ün) və ekvativ şəkilçisinin (-cə) bir kəlimə içində işlədilməsi təkcə müasir dilimiz baxımından deyil, ana dilimizin tarixi morfologiyası yönündən də maraqlı bir faktdır. Sanki qısa zaman tələffüzünə hesablanmış cümlə uzunluğundakı ölçü vahidi - sürətli bir atın yerişidir...“zəhləm qaçır ondan” (s. 438): Dilimizin qəlibləşmiş deyimlərindən biri olan “-dən zəhləm gedir” yerinə “zəhləm qaçır”ın istifadəsi bir tərcihdən yəni qəlibləşmiş bir quruluşa yazıçı müdaxiləsindən daha çox nifrətin dərəcəsini ifadə etmək üçündür – davranış münasibətinin “miqdarı” “getmək (yerimək)” ilə “qaçmaq” arasındakı fərq qədərdir və gənc yazıçının leksik zəkasının məhsuludur.
“arvadsan, arvad yerində öl!” (s. 438): “Köhnə Kişi”dəki sözdə ataərkil (psevdo-patriarxal) fon povestin -yazıçının da sevmədiyi- kişiliyi yetərincə olmayan Səfi adlı qəhrəmanı tərəfindən ultimativ bir üslubla oxucuya hiss etdirilir. Bizcə bu durum qadın haqqlarına son dərəcə sayğılı olan gənc yazıçının qadınlara feminist baxışının təzahürüdür və bu ifadə (“arvadsan, arvad yərində öl!”) bir sarkazm örnəyidir...
“di neynim” (s. 438): Çarəsizliyin “Sarı Gəlin”dən də bildiyimiz ifadəsi... İfadenin xalq dilindeki elliptik şekli (“neynim”) bele bir morfoloji neticeye qovuşmaq üçün bir neçe (en az beş) merheleden keçen fonetik bir yol izlemişdir: ne eyleyim > n’æyleyim > n’eyneyim > n’eyniyim > neynim. Böyük Füzuli de “Söz” rədifli məşhur qezelinde “Ey Füzuli, izzetin çox istersen az et sözü!” deyirdi. Elabbasın eserlerinde qenaet modelli mensur-menzum quruluşlar yeterincedir ve sadece bu yönden ayrıca deyerlendirilmelidir.

“Üzükmə buralara!” (s. 438): Arvadı tərəfindən evə buraxılmayıb astanada qalan “köhnə kişi”nin öz “mağmun” qadınından eşitdiyi şapalaq kimi söz... Demək ki, yazıçı və əsəri çox da “patriarxat” deyilmiş... Buradakı “üzükmə” feilindən isə yəqin ki, “gözükmə”yə analoji olaraq istifadə edilmişdir. Bu leksem isimdən feil düzəldən –ük4- şəkilçisinin yer aldığı nadir örnəklərindən biridir. Prof. Zeynep Korkmaz’ın Marcel Erdaldan nəqlən yazdığına görə bu şəkilçi ilə əmələ gələn feillərin toplam sayı Orxun-Yenisey abidələrində otuzdan çox olsa da Türkiyə Türkcəsində cəmi altı-yeddi ədəddir. Z. Korkmaz’ın verdiyi örnəklər bunlardır: acık-; birik-; buruk- (?!-bizce buruk- örnəyi bu kateqoridə deyil - nm); taşık-; darık-; gecik-; gözük-; yelik- (Bax. Zeynep Korkmaz,  Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), Ankara, TDK, 2003, s. 115). Әlabbasın “üzükmə”si bu şəkilçinin ədəbi mətinlərdə əksini tapmış nadir örnəyidir. 

“Mən billəm, uşaqlar bilər” (s. 438): “Mən bilərəm” yerinə “Mən billəm”... Xalq ədəbiyyatında “Sevsəm öldürəllər, sevməsəm ölləm” misrasının da keçdiyi məşhur şeirdən bildiyimiz bu söz quruluşunun morfoloji izahı üçün öncə onun fonetik rekonstruksiyasının (bərpasının) tamamlanması lazımdır. Bu rekonstruksiya da “Mən bilərəm” şəklindədir. “Mən bilərəm”in “Mən billəm”ə çevrilmə səbəbi yenə elliptikdir. Dil yenə təbii axarına - qənaət modeli yoluna girmişdir. Bu elliptizmin ifadə şəkli isə ilərləyici bənzəşmə yani fonetik assimilyasiyadır, zira “billəm”in morfoloji təhlili yəni bu şəkildə parçalara ayrılması mümkün deyildir. Ayrıca, “bilərəm” üç hecalı, “billəm” iki hecalıdır; nəsr cümləsinin tamamı 8 hecalıdır (yəni mənzum gəraylı misrasının hecaları qədərdir). Gəraylıdan başqa varsağı və səmai də ritmik qəlibli 8 hecalı şeirdir; sintaktik vahidin tamamının 9 hecalı (yəni “mən bilərəm, uşaqlar bilər”) olması nəsr poetikasına da aykırıdır (tərsdir), çünki ümumtürk poeziyasında 9 hecalı misra qəlibi yoxdur. Türk şeir qəlibinin 6, 7, 11 hecalı şəkilləri də vardır- Köhne Kişi cümləsinin heca sayı da məhz bunlardan biri qədər olmalı idi… Әlabbas 3+5 nisbətinə riayət edərək nəsr söyləmini 8 hecalı gəraylı qəlibində ifadə etmiş, mənsur mətnə axıcı bir lirizm qazandırmışdır. 

“Bu həmin qarlı-püsəkli gecə idi ki, iti vursaydın, damından çıxmazdı.” (s. 438): Bu cümlənin ədəbi sənətlər baxımından dəyərləndirməsi şübhəsiz ki, maraqlı sonuclar ortaya çıxarar. Biz isə diqqəti “qarlı-püsəkli gecə” söz birləşməsi üzərinə çəkmək istəyirik. Bilindiyi kimi, bəzi ikiləmələri (təkrar qruplarını) əmələ gətirən sözlərdən biri ya anlamsız, ya da anlamını itirmiş söz ola bilər. İkiləmədəki “püsək” sözü də bu qəbildəndir və dilimiz üçün leksik bir qazancdır.

“qar elə dənər-dənər tökürdü ki, elə bil ulduzları şadaraya doldurub ələyirdilər” (s. 439): Gənc bir yazarın uğurlu bir bənzətməsidir. “Yağırdı” yerinə “tökürdü” feilinin tərcih edilməsi isə durum feili (təsirsiz feil) yerinə faktitiv (təsirli) feildən istifadədir, təsir gücünü artırmaq üçün bilincli bir seçimdir. Ümumiyyətlə, Әlabbasın filoloji birikimi (savadı), dünya ədəbiyyatının incilərini diqqətli mütaliəsi sayəsində bilməsi onun əsərlərinin dilinə müsbət mənada təsir edən önəmli faktörlardandır.

“Durub-durub birdən o da başlayasan: görüm Allah onun üzünü hər iki cahanda qara eləsin, necə ki, o bizim üzümüzü eləyib.” (s. 439): Özəlliklə “o da başlayasan”, olduqca maraqlı bir dil tərcihi və izahı çətin bir sintaktik konstruksiyadır. Sintaktik münasibətlərdən biri olan uzlaşma əlaqəsində mübtəda-xəbərin şəxsə görə uzlaşmasına tərs düşən bir durum var sanki. Burada da canlı xalq dilində zaman israfını önləmək üçün atılan elliptik bir addımı görürük. “O da başlayasan”ın elmi bir izahı üçün öncə onun sintaktik rekonstruksiyası yapılmalıdır. Bizcə iki yöndən “problemli” olan mövcud sintaktik vahidin təxminən belə bir rekonstruksiyası (bərpası) mümkündür: 1) “O da durub-durub sözlərinə birdən necə başlasa yaxşıdı...” yerinə “... o da başlayasan” tərcih edilmişdir. Burada elliptik bir addım atıldığı şübhəsizdir və mətnin bu şəkildə rekonstruksiyası bizcə çox məntiqsiz deyildir; 2) Yaxşı, “o da başlayasan”dakı mübtəda-xəbər uyumsuzluğu necə izah ediləcək? Universitetin Filologiya fakültəsinin başarılı məzunu (üstəlik ana dili və ədəbiyyatı müəllimi işləyib dilin incəliklərini sevə-sevə öyrədən bir mütəxəssis) olan gənc yazıçı mübtəda ilə xəbərin şəxsə və kəmiyyətə görə bir-biri ilə uyum içində olması gərəkdiyini bilmirmi? İkinci “problem”in çözülməsi üçün də ilk bərpa dənəməsi böyük ölçüdə karımıza gələcəkdir: Burada isə “O da durub-durub sözlərinə birdən necə başlasa inanarsan” yerinə “... o da başlayasan” tərcih edilmişdir. Bizcə gənc yazıçı 3 sözdən ibarət bir sintaktik vahid içinə 8 + 9 yəni 17 kəliməlik iki mürəkkəb konstruksiya yerləşdirmiş, dialoq mətnini yenə at ayağının sürətinə uydurmuşdur... 

“Ər də barı ər olaydı. Arvaddan qabaq yatan kopoyoğluydu!” (s. 439): Burada metnin canlı xalq diline esaslanan poetikliyini bir terefe buraxaraq “kopoyoğluydu” kelimesindeki fonetik “sapma”dan qısaca söz etmek isterdik. Bilindiyi kimi dilimizdeki dodaqlanan (yuvarlaq) “o” (ve “ö”) sesi (saiti) birleşik (mürekkeb) olmayan sözlerde sadece ilk hecada gele biler. Türkce sözlerin ikinci ve sonrakı hecalarında ise bu sesler bulunmaz. Bizce bu “sapma” (kenara çıxma) durumunu da dilde daha az enerji qanunu ve teserrüf metodu (elliptizm, qenaet modeli) ile izah etmek mümkündür. Hetta mifoloji bir qutsallığı da olan “köpeyoğlu” sözünün xalq dilinde “kopolu” variantı daha yayğındır. Heqiqeten de “kopoyoğluydu”nun teleffüzü (orfoepiyası) “köpeyoğluydu”nun teleffüzünden daha rahatdır, çünki dodaqların bir defe yuvarlaqlaşdırılması ile beş yuvarlaq (dodaqlanan) saitin ard-arda teleffüzü mümkündür. Xalqın tefekkür anlayışı Türk dillerinin demir qanunu olan aheng qanununu birleşik kelimelerde bele tetbiq etmeye yönelikdir. Qısacası, “kopoyoğluydu” variantı orfoepik bir doğrudur.

“… çatını salıb boğazıma, boğacam özümü” (s. 439): Bizce “çatını boğazıma salıb boğaca(ğa)m özümü” yerine “çatını salıb boğazıma, boğacam özümü”nün tercih edilmesinin sebebi artıq anlamını unutduğumuz feil menşeli bo- kök-morfeminden emele gelen “boğaz” ismi ile “boğ-” feilinin yan-yana getirilmesi ve sanki eyni kökden töreyen sözler olduğunu vurğulamaq isteyidir. Biz “boğazıma” ile “boğacam” arasında vergül işaretinin qoyulmasını da metnin teleffüz bütünlüyünü pozduğu üçün yanlış hesab edirik, çünki bu söylem eslinde “çatını boğazıma salıb boğacam özümü”nün sintaktik bir variantıdır. Ümumiyyetle durğu işarelerinin vezifelerinden biri nitqin teleffüz bütünlüyünü temin etmek olmalıdır.

“Görsün əlimizi kəsə bilərmi dost-tanışın ətəyindən, cında qızı, cında” (s. 439): Bu cümledeki “cında qızı cında” da tek teleffüz vahididir, arasında vergül qoyulması doğru deyil. Cümle içindeki diğer deyimler (“görsün”, “el kes-”, “dost eteyi”; “eli eteyinden kes-”) ayrıca incelenmelidir.

“Özünün gül kimicə fağır ərin…” (s. 440): Buradaki “[Senin] özünün gül kimice fağır erin” söz birleşmesinde iç-içe beş söz birleşmesi (kelime qrupu) var: 1) [Sen-in] özünün / gül kimice fağır er-in Altı kelimelik tamlayanı düşmüş belirtili isim tamlaması yani teyini söz birleşmesi; 2) Yene altı kelimelik iyelik qrupu; 3) gül kimice / fağır er: Sifet tamlaması; 4) fağır / er: Sifet tamlaması; 5) gül kimice: Ekvativ qrupu; 6) gül kimi: Edat qrupu; 7) [Senin] / özün: İyelik qrupu. 

Sintaksisin “Kelime Qrupları” (Söz Birleşmeleri) bölümünde olduqca sade bir metodik qayda var – bir söz birleşmesindeki sözlerin sayı, oradaki iç-içe söz birleşmelerinin sayından bir eded az olur. Örnek aldığımız birleşmede beş söz olduğu üçün dörd kelime qrupu olmalı idi, halbuki yeddi qrup var. O zaman buradaki üç eded artıq söz birleşmesi haradandır, bu çoxluğun sebebi nedir? Cavabı çox sadedir: 1) “Senin” düşdüyü üçün - bir; 2) “Gül kimi-ce”deki “-ce” şekilçisi eslinde edatların sonuna gelmez, halbuki burada “kimi”nin sonuna gelerek ekvativ qrupu emele getirmişdir – iki; 3) “Özün” qayıdış evezliyi bütün şexs evezliklerinden ferqli olaraq mensubiyyet şekilçisi de ala bildiyi üçün aldığı şekilçi ile birlikde tek başına bir qrup emele getirir – üç… Beş sözden ibaret kelime qrupunda dörd birleşme zaten vardı, üç eded de buradan elave olununca yeddi kelimelik söz birleşmesi ortaya çıxmışdır. Bele bir sonuc sintaksis baxımından mükemmel ve heyret vericidir…

Yazıçının bu teserrüfü (qenaeti) bilerek edib-etmediyini bilmirik. Bildiyimiz ise odur ki, Elabbasın dil mentiqinin temelinde elliptizm yatır. Bu ise tamamile tebii, dilin tarixi mentiqine uyğun milli bir fealiyyetdir, çünki -yuxarıda da dediyimiz kimi- cümlelerinin sintaktik uzunluğu at süretine hesablanmışdır… Çingiz Xanın hereketli, son derece süretli ve müzeffer ordusunun qelebeler qazanmasında düşünce (tefekkür), dil ve praktika mentiqinin (strategiyasının) çevikliyi yatır. Tebii ki, burada az çekili ve yüksek enerjili ilik, qurud, suxarı kimi temel qida maddelerinin de rolü var. Bir az çekik gözlü Elabbas eserlerini qeleme alarken zefer üçün at çapdıran Monqol-Tatar atlısına benzeyir. Bu süvari üçün en deyerli olan şey ise zamandır. 
Elabbas zaman israfını heç sevmeyen bir yazıçı olaraq edebiyyat dünyasına qedem qoyub…

“ … déyibcə dur-” (s. 440): Bu ifadede en az iki maraqlı linqvistik meqam var: 1) “deyibce dur-”un rekonstruksiyası “… deyib elece de dur-” şeklinde ola bileceyi üçün en az iki kelimenin qenaeti ile ortaya çıxan elliptizm modeli uyğulanmışdır; 2) qeyri-tesrifi bir feil şekli olan gerundiumun (zerf-feil ya da feili-bağlamanın) ala bilmeyeceyi halda –ce ekvativ şekilçisini aldığı görülmekdedir. 

Kitabi-Dede Qorquddakı “Qısırca Yenge” söz birleşmesinde de substantivleşmiş geniş zaman partisipinin (“qısır”ın) isimleşdikden sonra –ca ekvativ şekilçisi alması ve onomastik bir vahidin teyini kimi işlenmesini görmüşdük. Demek ki, “Dede Qorqud Kitabı”ndakı “qısır” partisipi ile “Köhne Kişi”deki “deyib” gerindiumunun ortaq özelliyi onların ikisinin de feilimsi (qeyri-tesrifi feil) olmasıdır. Feilimsilerin çekimli (tesrifli) bir morfem olması ise olsa-olsa “Balıqların uçan vaxtı / Quşların üzen vaxtında” (Ramiz Rövşen) mümkündü. Elabbasın bezi orijinal dil tercihleri çağdaş morfologiyanın serhedlerini aşsa da tarixi morfologiya içinde mümkün şeylerdir. Bizce yazıçının eserlerinin bu yönü – yani tarixi qrammatikanın izleri ayrıca incelenmelidir.
“onu héç salamat gəlməsin gəldiyi yérdə” (s. 440): “gəldiyi yérdən” yerine “gəldiyi yérdə” işledilmesi de diqqet çekir. Türkiyenin Erzincan ağızlarında ismin ablativ (çıxışlıq) halı yerine lokativ (yerlik) halının gelmesi düzenli bir morfoloji kullanım iken Azerbaycanda bu nadir görülen bir hadisedir. Bizce burada da tarixi morfologiyanın izleri vardır. Prof. Muharrem Ergin’in yazdığına göre ablativ (çıxışlıq) halı lokative (yerlik hala) analoji olaraq ortaya çıxmış, daha sonra düzenlilik qazanmışdır. Burada da bele bir iz qalmış ola biler. 
“ərə gəldim-gəlmədim, günüm qara, çörəyim para olub” (s. 440): “ərə gəldim-gəlmədim” özü mürekkeb bir cümle quruluşunda olmasına baxmayaraq örnek alınan cümlenin zaman zerfi yani zerfliyi vezifesindedir. Görüldüyü kimi, bu örnekde “ərə gəldiyim günden beri” anlamı var. Halbuki eyni quruluşdakı “Küsmerem geldin-gelmedin / Sen getdin, men ki ölmedim…” (Ramiz Rövşen) örneyinde “gelsen de, gelmesen de” anlamı açıqca görülmekdedir. “Köhne Kişi”deki cümlede mensur tenasüb olduğunu hissetmek mümkündür: ərə gəldim (1) +gəlmədim (1), günüm qara (1) + çörəyim para (1) olub yani 1+1 = 1+1…

“Nə vaxt ki, Murad évə qayıdırdı, onda…” (s. 441): Bizce bu söz birleşmesi, “Köhne Kişi”nin zeif, israflı ifadelerindendir ve Elabbasın elliptik tehkiye terzine ters düşen bir durumdur. Göründüyü kimi, üç kelime ile (“Murad eve qayıdanda” şeklinde) ifade edile bilecek bir informasiya yeddi kelimelik hantal, statik, quruluşca da dilimize ait olmayan idxal ve lüzumsuz söz yığını ile teqdim edilmişdir. Elabbas sanki bu ifadeni Rusca düşünmüş (Kogda Murad vernulsya domoy, togda…), sonra da eynen dilimize “çevirerek” metne daxil etmişdir. Yamaq kimi görünmesinin sebebi de budur…
“Köhne Kişi” povestinde bundan başqa da bir-iki yerde eserin ümumi dil ritmine uymayan ifadeler vardır, meselen: “fasile vermeden” (s. 458); “Axı kişiler qaçmırlar” (s. 467); “Ecaib bir iş” (s. 471); “Xülase” (s. 487); “Ne ise” (s. 493). 

“Elə ha qəsdlənirdi ki, səslənib onu durğuzsun” (s. 441): “Qesdlenirdi” sözü elliptik mentiqle qeleme alınmış olmasına baxmayaraq daha çox “seslenib”e analoji olaraq metne daxil edilmişdir. Yazıçının niyyeti daha az enerji qanununa emel etmek ve sintaktik teleffüz vahidinin ikinci hissesindeki müvafiq morfeme uyğun mensur qafiye yaratmaq olsa da burada bir az sünilik hiss olunur. Bu ifadedeki qrammatik hadise leksik dissimilyasiyadır ve örneyi olduqca azdır…
“yérinə girənin oyağıdı” (s. 441): “Yerine (yatağına) girenden beri oyaqdır” evezine bu ifadeden istifade etmek mecazlaşdırma ve nesr poetikası yönünden daha uğurlu sayıla biler. Bu quruluşdakı ifadeler üzerinde ciddi linqvistik tehlil yapılmalıdır.

“Kənddə adam tapmazsan ki, əlindən lələdağlı olmasın…” (s. 444): “… elinden leledağlı olmaq” ifadesi tarixi leksika yönünden değerlendirilmelidir. Biz bu ifadenin “Esli-Kerem Dastanı” ile elaqesi olduğunu texmin edirik. Dar gedikli Erzurum dağlarına lelesi ile birlikde yolculuğa çıxan Kerem “Erzurumun gediyine varanda / Bir de gördüm buram-buram qar gelir / Lelem dedi “gel qayıdaq bu yoldan” / Dedim “qayıtmaram, mene ar gelir!” deyir. Tebii ki eyni imlalı “dağ” kelimesinin (Türk dillerine mexsus “yer sethindeki yükseklik” menasındakı “dağ” ile Fars dilinden keçen ve “yara, qaysaq” menasındakı “dağ”ın) birer omonim söz olduğu da diqqete alınmalıdır.

“Gərək qadın qisminin namusu südündən ağ, südündən təmiz ola” (s. 446): Qedim bir milli ve tarixi derinliyi olan bu cümlede bir qeyri-müeyyenlik de var. hetta Birinci “südünden” ile ikinci “südünden”in eyni süd olmadığı da düşünüle biler. Bu cümle üzerinde texminen bele bir leksik rekonstruksiya aparmaq mümkündür: “Gərək qadın qisminin namusu ana südündən [emdiyi südden] ağ, emdirdiyi südden de təmiz ola”. Burada ifade edilmek istenen namus anlayışında cinsel merheleler qesd edilse de fiziki cinsellikden daha çox exlaqi temizliye deyer verilmişdir.
“asta-asta, aram-aram həvələnən hananın yéknəsəq taqqıltısı” (s. 447): Bu söz birleşmesinde xalçaçılıq terminologiyasından söz edilse de metndeki musiqi terminologiyası da diqqetden qaçmamalıdır. Eslinde bu iki ferqli sahenin terminleri arasında qeribe bir paralellik vardır. İndi Amerikada yaşayan meşhur Türkoloq hocamız, İran Türkmenlerinden olan aile dostumuz Dos. Yusuf Azmunun bu haqda gözel bir meqalesi var. 22-23 yaşlı Elabbasın xalçaçılıq ve musiqi terminologiyası arasındakı paralellikden xeberdar olması ve onu edebi bir metin içinde teqdim etmesi teqdire layiqdir.
“Uşaqdımı al dilimə allana?” (s. 449): “Köhne Kişi”deki bu ritorik sual cümlesinde dilimizin en az üç tarixi merhelesinin izlerini görürük: 1) Tarixi fonetika; 2) Tarixi morfologiya; 3) Tarixi leksika. Onları sırası ile açıqlamağa çalışaq: 1) Sade kimi görünen, eslinde ise heç de ele olmayan “uşaqdımı” sözünün tarixi fonetikası üzerinde durmayacağıq. “allana” sözünün ise “al-da-n-a” morfemlerinden (“al” kök morfemine gelen –da- ve –n- sözdüzeldici şekilçileri ile –a sözdeyişdirme şekilçisinden) emele geldiyini qeyd etdikden sonra “–da-“nın, dominant olan kok samiti l-nin tesiri ile irelileyici benzeşme (assimilyasiya) neticesinde “-la-”ya çevrilmesini söylemek mümkündür; 2) İsimden feil düzelden –la- şekilçisi ile (iş-le-; baş-la-) bu sözdeki “–la-“nın bir-birinden ferqli sözdüzeldici şekilçi olduğu görülür. Bu ferq sadece fonetik bir ferq de deyildir; 3) “aldat-”, “aldan-” feillerinin “al” isim kökünden törediyini Nesiminin meşhur “Düşdü yene deli könül gözlerinin xeyaline” misrası ile başlayan ve “Al ile ala gözlerin aldadı aldı canımı / Kendini gör bu al ile kimse erişmez aline” beytindeki “Al”, “aldadı”, “al”, “aline” sözlerinden de anlamaq mümkündür. Dilimizdeki bir çox kelimenin (“al”, “alma”, “ulduz”, “ildırım”, “ilan”, “yalan” ve s.) “al” morfeminden törediyi diqqete alındığında Elabbasın dilindeki bu sözün tarixi leksikadan izler daşıdığı üçün teqdir edilmelidir. 
“Déməli, bélə…” (s. 467): Çok ilgincdir ki, Əlabbasın “déməli bélə”si “znaçit tak” déyil…

“Kənd yéri, yay vaxtı, özü də gül-çiçək qoxusu gələn bir gécə…” (adlıq cümlələrin ortasındaki kırmızı rənkli ədat grubu bu adlıq cümlələri danışıq dili léksikasına daxil édir. (s. 468); 

“Bu kənd … gümüşü sükuta batmışdı” (ay işığına qərq olmanın daha obrazlı ifadəsi; yazarın Gümüşü Gécələr adlı bir əsəri də var);  (s. 468);
“héç harası görünməyən kişilərin sifətində ağappaq dişlər péyda oldu” (kişilərin kişi kimi olmadığı bir cəmiyyətin təsviri – İnək buynuzlu öküzlər);  (s. 475);
“qolayca géri qanırdı” (qanrılmaq);  (kazın boynu-Yusuf Azmun); (s. 481);

“Həmədan éşşəyidi yékəlikdə” (s. 440); “Buy allah, itin olum, éşşək qaçıb palanı salmadımı” (s. 440); “O yandan qayıt ki…” (s. 440); “bir kəsik dırnağına da dəyişmənəm onu” (s. 440); “Buy ağız, üzə bərəkət, yüz il yüz ilə qala, mən néçə ilin arvadıyam, bélə sözü dilimə də gətirəmmərəm.” (s. 440); “lap onun nağılına döndü bununku” (s. 440); “Ta gördüm buna söz qandırmaq zülm-allahü-Əkbərdi…” (s. 440); “Qağacığazının dərdi olsun, dédim, sənin kimi bacının ürəyinə ki, yaxşılıqlarına qərəm kor oldun.” (s. 440); “Sən adam olanın qudurmağına bir bax?!” (s. 440); “Səfi kimi qardaşdan yana burnunun ucunacan göynəsin, bu da dursun pirinə şıllaq atsın!” (s. 440); “… qoymaram buralara itbaxandan da baxa, bərkini tutduqca ayağı yér alır.” (s. 441); “qabaqdangəlmişlik élə-” (s. 441); “… bircə kəlmə döndərmədi: nə ağ, nə qara” (s. 442); “Ağu déyirəm, dərd déyirəm, vərəm déyirəm…” (s. 442); “hər şéy nazikliyindən sınar, adam qalınlığından” (s. 442); “ora gétməyində déyiləm” (s. 442); “Səni bu yaşda gözüdağınıq görəndə tüstüm təpəmdən çıxır axı” (s. 442); “Sənin də ölmüş gününə idi dünyanı vécinə alasan” (s. 442); “işinin çətini innən bélədi” (s. 442); “Ellə bir adın-sanın varıdı” (s. 443); “Axı sən mənim ağıllı balamıdın.” (s. 443); “Bala, vallah, səni qızlarımdan ayırıramsa gözümə su yénsin” (s. 443); “Elə bunu dédiyimi gördüm.” (s. 443); “Məni aldı, nə aldı. Méyidimə-méyidimə çəkdi.” (s. 443); “o saat dəvədən fil düzəldirsən.” (s. 444); “itin-qurdun sözünə baxıb…” (s. 444); “bir farağat da durmursan” (s. 444); “atını dağdan uçurt-” (s. 444); “mən hələ başımı o qədər itirməmişəm ki, belə qurumsaqçılığa qol qoyam” (s. 444-445); “arvadcan qéyrəti olmayan kişilər” (s. 445); “bacının namusunu ananın qarnında ikən çəkərlər” (s. 445); “ot tayasının həndəvərinəcən” (s. 445); “ityosunlu bélə əl-ayağa düşmüşdü” (s. 445); “öləcəyi günü bilmədiyi kimi” (s. 445); “Héç ağla gələrdimi orda söhbətin ləzzəti gécəylə tən yarıdı” (s. 445); “Arvadım olduğuna démirəm, adamın üstdə allah var.” (s. 445); “Dünən éşidəm ki” (s. 445); “Həlbət ağzıgöyçəklərin … çıxartmasıdı” (s. 446); “Hələ onu qoyum, bunu déyim” (s. 446); “Bir də baxam ki” (s. 446); “Bəyim arvadın o xırda qızı nədi” (s. 446); “O nə pəstahalardı” (s. 446); “sözü çox çéynəmə” (s. 447); “öz vamınaca höccələyə-höccələyə” (s. 447); “təzədən güclənən qar da onunçün yağırdı ki, qurtarmaq bilməyən uzun gécənin üzünü ağartsın” (s. 447); “éşidəm biləm, bundan sonra o qıza əl qaldırmısan, öz bəxtindən küs” (s. 448); “İndi güllə bilər, Murad bilərdi.” (s. 448); “gécənin damarı çoxdan qırılıb.” (s. 448); “dünyadan kam alıb uyumuş adam” (s. 448); “o vurulmuş nə matah olub ki” (s. 448); “O, uşaqdı, déyir, duza gédən vaxtıdı, qanıb-qandırmır, bəs sənə nə olub?” (s. 448); “élə ağılda tay gələrsiniz” (s. 448); “uşaq ha déyil” (s. 448); “İndi bir yol déyirəm, gédim gécəquşuna baş çəkim...” (s. 448); “qayıtdı ki” (s. 449); “qaldım üzünə baxa-baxa” (s. 449); “Gét bu mazaqları gécəquşuna, axşamtoyuğuna élə, ta mənim zarafatlıq halım yoxdu.” (s. 449); “göyün bir yarısı ulduzla dolu idi.” (s. 449); “itinin qonağı gəlib” (s. 449); “Dünyanın bir üzü qaranlığa, bir üzü tərtəmiz ay işığına idi.” (s. 450); “... dürüst məna vérmək” (s. 450); “bu héyndə açılan qəfil güllə” (s. 450); “ayın gümüşü sığalı” (s. 450); “kəndin itləri bélə quva vérib hürməmişdilər.” (s. 450); “xalis uşaq kürlüyü ilə zing-zing zingildəyən” (s. 450); “qarğış tök-” (s. 450); “həyət-bacaya həyan ol-” (s. 450); “yalvar-yaxar élə-” (s. 450); “tüfəngi doldurub yénə ayağa çək-” (s. 450); “əlin qurusun” (s. 450); “qara-qara qarğış tök-” (s. 450); “zəlil qalasan, gözündən olasan, on iki ayı bir yan üstdə yatasan...” (s. 450); “arvad xéylağı olasan, sınmamış sümüyünü qulağının dibində qoyalar, səninsə cınqırın da çıxmaya” (s. 450); Adın çoxdan gözünün altına almışdı” (s. 451); “a şortu” (s. 451); “Déyirsən, hamınızı qırım gédib girim dama?” (s. 451); “bu həyətin itini aramsız-qərəmsiz hürdürməyə başlamışdı” (s. 451); “ta bu həyətin iti Murada hürmədi” (s. 451); “çıxıb qoyub gédərəm” (s. 452); “Murad bicin biriydi; əvvəl nə döndü, nə dindi, nə baxdı.” (s. 452); “atılıb uşaq kimicə kişinn boynuna sarıl-” (s. 452); “sükandan dördəlli yapışmışdı” (s. 453); “başlarının kölgəsi o prokuror dostundan daha asılacağın yoxdursa” (s. 453); “ta ölüncə gözünə də görünmənəm” (s. 453); “Həlbət mənim də qismətimə bədbəxt olmaq yazılıbmış...” (s. 453); “pişik pişikdir, onu da divara qısnayanda...” (s. 454); “... o sənin yox, arvadının dostudur” (s. 454); “onu gətirib évə dadandıran gündən” (s. 454); “o üz ki var” (s. 454); “it kimi ularam” (s. 454); “çoban kéçəsinin arasında çürüyəcəksən” (s. 454); “o göyçək, qonşubağrıçatladan arvadın sənin əlini élə adamın ətəyinə bənd éləməyib ki” (s. 454); “Pulun-paranın hésabına gədə-güdələr də kişi olurlar” (s. 454); “gédim əllərindən öpüm o dəyyusun, ayağına düşüm o qurumsağın?” (s. 454); “Buynuzlayıb sədrlikdən saldınız” (s. 454); “özün héç, mən cəhənnəm, bu balalarını yazıq, qaragünlü éləyəcəksən” (s. 455); “Muradın oyun çıxartmağı” (s. 455); “əlinin içindəcə” (s. 455); “özüm billəm” (s. 455); “Nə édəssən? Körpüdə qoyunlarımı böləssən?” (s. 455); “doğru işə nə söz?” (s. 455); “bir yaxşı bəzirgani bişirsin” (s. 456); “kürt toyuq kimi balalarını da başına yığıb” (s. 456); “yan-yörəsi téy qan olan it” (s. 456); “bitili daşa dön-” (s. 457); “başında nəsə var, bir çıxacağın olmalıdır” (s. 457); “dédi-qodu kəndi ağzına al-” (s. 457); “baş götürüb gét-” (s. 457); “üzzoruna” (s. 457); “dodaqlarının altı-üstü nəmçidi” (s. 458); “gözlərinin yanı səyridi” (s. 458); “qəhərini héç cür boğub uda bilmədi” (s. 458); “yanağında yarma boyda ikicə gilə yaş qurumuşdu” (s. 458); “fasilə vérmədən” (s. 458);  (uğursuz ifadə); “ürəyinin dərin-dərin qatlarında hələ təzə-təzə ilinir, ilinib hələ təzə-təzə yaş olurdu” (s. 458); “Qaratél kiriyənətəyin” (s. 459); “sonsuz kopoyoğlu” (s. 459); “tula tayadan düşməmiş özünü yétirib” (s. 459); 
“özümü héç onda qoymadım ki” (s. 460); “dalğım ... sancmışdı” (s. 460); “Məsələni élə yavaşçalıqla, élə ustufca həll éləyəcəm” (s. 461); “zəvvar yabısı kimi dişlərini ağardır” (s. 461); məni zərə-zibaya bürüyən tapılar” (s. 461); “Murad bilər, mən billəm” (s. 461); “Qəhbə öz arvadın, öz bacılarındı, axta éşşək!” Tüpürüm sənin kişiliyinə!” (s. 461); “Muradın bir gözü xırdaldı” (s. 461); “Sozalana-sozalana” (s. 461); “Məni aradan götürmək çoxdankı kamlarıdı” (s. 461); “Səfinin béli bərk yérdən bağlıdı” (s. 461); “böyün-səhər” (s. 461); “Gözü ayağının altını daha héç görməz” (s. 461); “namərd az qalır qanıma yérikləsin” (s. 462); “Əyri əllərini kəsmişəm” (s. 462); “it kimi léj düşüb sənnən” (s. 463); “ərim salamat olmamış gəlib çıxar” (s. 463); “ara yat-yüt olub iş ovdanına düşəndə” (s. 463); “təpəsi töhmətli, gözü kölgəli” (s. 463); “qaradan da tünd rəng var?!” (s. 463); “duz dağıyıq, ha əriyərik, héç qurtarmanıq” (s. 463); “zarafat idi ki, éləyirdi” (s. 463-464); “a başıyox” (s. 464); “özünü yığışdırıb canını dişinə tutaraq” (s. 464); “kipriyində silələnmiş yaş” (s. 464); “Dönmə, dönmə də” (s. 465); “niyə o vurulmuş dédiyinə bir şéy boyun olmadın?” (s. 465); “Qaratélin matı-mutu élə qurumuşdu ki” (s. 466); “Muradı ağaç kimicə silkələyirdi” (s. 466); “bəsdi kürlük élədiyin” (Dəli Kür);  (s. 467); “Qaratél dərhal da piləyə döndü” (s. 467); “gécənin qulağı sükutdan dəlindi” (s. 467); “Allahın altından qaçmaqmı olar?” (s. 467); “Təvəkkül Allaha!” (s. 467); “anasının əmcəyini kəsən oğraşlardan, dəyyuslardan ötrü … qaçmanam” (s. 467); “Qaça bilmənəm, istəsəm də qaça bilmənəm” (s. 467); “dəvə nə qədər ölü olsa da dərisi iki éşşəyə yükdü” (s. 468); “o … vaxtdan gördüm déyən olmamışdı” (s. 468); “Murad élə o gédən gétmişdi”; (s. 468); “Aydın məsələ idi: …” (zəif bir başlanğıc, yamaq kimi görünür.);  (s. 469); “bizim ölkədə bundan yékə alt paltarı tikilmir, gét dədənə dénən arvadı dəyişsin” (s. 469); “Qırçın həyətə girər-girməz Qaratéli xələtlədi” (s. 469); “cici-bacılarından kimsə gédib Gülabın ovcuna qoyub ki, güya sən démiş olasan ki…” (s. 469); “gördünmü onu nécə qapı-qapı gəzən qarayaylıq qancıq élədim” (s. 469); “Hələ harasıdı, kéşkə…” (s. 469); “Guya o da démiş ola ki, ləçər gétdi alışdı-vérişdi, ərimin başını əkdi, balalarını dədəli yétim élədi (s. 469); “Gédib onun abrını ətəyinə büksənə, aaz!” (s. 469); “Mən nə iyyamdı görə bilmirəm, yoxsa itdən alıb itə vérərəm onu, vallah!” (s. 469); “Bu da mənim yaxşılığım –dédi- kül mənim başıma!” (s. 469); “élə bil Qaratéli cin atına mindirmişdilər” (s. 469); “Bəs déyilmi məni boğaza yığdığınız?” (s. 470); “Fatma nənə gəbəsini uzatdı” (s. 470); “Gülabın dərd içini, yaş gözünü yéyirdi: iri, ikitağlı pəncərənin qənşərində əli qoynuna, dili yalvarışına dustaq idi.” (s. 470); “Başımı qara, balalarımı başıkəsik qoyduğun bəs déyil, hələ mənə xala da déyirsən?” (s. 470); “Ayazımışdı, iynəgözü çisələyirdi” (s. 470); “… iki qara quş … çox-çox qəlbilərdə görükürdü” (s. 471); “Xéyirin olsun, üz yiyəsi!” (s. 471); 
“Əcaib bir iş” (zəif);  (s. 471); “əli dodaqlarındaca quruyub qalan Gülab” (s. 471); “Allah tərəfi” (s. 471); “üzünün suyu tökülmüş” (s. 471); “bəlkə ürəyindən tikan çıxa” (s. 471); “bizi xalxla qanlı éləmə” (s. 471); “Qoy görüm nə dilini işə salıb bu çərhəya?” (s. 471); “Əcirindi sənin, çək” (s. 472); “bağrına basaraq üz dəmədi, göz dəmədi… öpdü” (s. 472); “yoxsa anasının ağrısıdı, gəlib?” (s. 472); “o biləni” (s. 473); “Ey yérin-göyün ağası kişi” (s. 473); “Néçə illərdi əlləri sənə uzalı qalıb” (s. 473); “üzünə çıxmağa ürək éləmirdim” (s. 473); “Görüm ona qıyanın qapısı vurulsun… Təndiri od, éyni qırmızı görməsin” (s. 473); “bircə dayaq duranım yoxdur ki” (s. 473); “ümidim, gümanım bir adama gəlir” (s. 473); “Bir gün düşəm öləm, axırıdı bu yétimlərin” (s. 473); “héç nə éynimə gəlmir” (s. 473); “ordan çıxan” (oradan çıxar-çıxmaz);  (s. 473); “ananın nəyidi?” (s. 474); “Gülab yatıb” (doğub); (s. 474); “ətin tökülsün, sümüklərin ağara qalsın” (s. 474); “Əbülfəzl-Abbas haqqı” (s. 474); “çoxun da çox dərdi var” (s. 474); “gécə zəfər toxunub” (s. 474); “Səs dartıb salxım söyüdün kölgəsində oturmuş adamları tərs üzünə döndərdi” (s. 475); “Başına dönüm” (s. 475); “durduğu yérdə?” (s. 475); “bəlkə Allah yar-kar oldu, nə bilmək olar, dünyanın işidi” (s. 475); “çatdadı bağırları, yazıqdırlar” (s. 476); “qibləsi çoxdan düzəldilmiş Gülab” (s. 476); “onun gözlərini sığamaq məqamı gəlib çatmışdı” (s. 476); “o ilin dağların marala qalan günündə” (s. 476); “yol-rizin quşlarını uçurda-uçurda” (s. 476); “qapıların itlərini daşlaya-daşlaya” (s. 476); “qarğı atlara süvar bir dəstə məhəllə uşağı” (s. 477); “təndirəsər” (s. 477); “onun isə əngi qızışıb” (s. 477); “qéybət qırır” (s. 477); “qoyun aulu” (s. 478); “təndir kéçdi” (s. 478); “kişiləşmisən” (s. 478); “Elə çənçənəlik idi ki” (s. 479); “nécə baş gəzdirəcəm él içində?” (s. 479); “əvdə ikicəciyi idi” (s. 480); “Cavana gédən yumruq yéyər, qocaya gédən quyruq” (s. 480); “Xud o adamların açığına” (s. 480); “anan ölməsin” (s. 481); “bir kéfdi bu dünyada görəssən” (s. 481); “indi bir sözdü déyirəm də” (s. 481); “néyləyəydi o başıdaşdı?” (s. 481); “üstüörtülü danış-” (s. 481); “sən déyən” (s. 481); “fikrə cum-” (s. 482); “incəvara” (s. 482); “ağ-ağ gül-“ (s. 482); Qaratélin məktubu daha sadə olmalı idi. Cümlələr uzundur. Əsərin dili ilə məktubun dili arasında ciddi bir üslub fərqi hiss olunur. Sanki əsər “macqal dili”ndə, Qaratélin məktubu isə ədəbi dildədir. (s. 483-484); “xərc élətdirdim” (abort – kürtaj);  (s. 484); “göbəyinin qanı tökül-” (s. 485); “uça-uça xırdalıb dava illərinin uşağı boyda qalan yolboyu hasar” (s. 485); “köhnə basma yéri” (s. 485); “qulaqbatıran sükut” (s. 486); “nabələd adamın sifətinəcə tamaşa élə-” (s. 486); “zənni onu yanıltmırdısa” (s. 487); “béli dar oyma” (s. 487); “min ilin sığala həsrət qalan qocası” doğma ocaq – Muradın ata-baba yurdu (s. 487); “Xülasə” “gərək var mıydı?” (s. 487); “Gün düşürdü déyin” (s. 488); “héç it də yiyəsinə o cür yalmanmazdı ki, Qaratél Muradın qabağındaca diz çöküb üz-gözünü onun ayaqlarına élə sürtə-sürtə qalmışdı.” (s. 488); “səsi bütün həyət-bacanı başına götürdü” (s. 488); “Qaratélin gözünün yaşı kipriyindən aşağı durub” (s. 489); “[Murad] əlini cibinə sala-sala, həyətin tən ortasındaki iri, dəyirmi duz daşının üstünə çökdü. Cibindəsə vur-tut üç şéy var idi: dəsmal, papiros, kibrit… Murad ən birinci dəsmalı çıxartdı…” (s. 489); “Muradgilin çəpəri élə bil baş bitirmişdi, gətirdiyi bar sifət idi” (s. 489); “O kişilər idi ki, qocalıb xırdalmışdılar, qocalıb üçayaq olmuşdular, qocalıb şapqanı papaq éləmişdilər” (s. 489); “Birbirlərinə çataçatda Muradın qolları açıldı, balalarının gözünün yaşı” (s. 490); “matdım-matdım bax-” (s. 490); “Muradın dönməyini görcək o adamlar bir nəfər kimi təz-tələsik çəpərdən gödək oldular” (s. 490); “pilləkənə səmt” (s. 490); “çəpərin uzanıb onları kéçdiyini gördü” (s. 490); “cəddim sizi tutsun” (s. 491); “cəddi bélini qırmış” (s. 491); “Ənzəli qəmişi” (s. 491); “Sən ölməyəsən, bir dəli şéytan déyir, apar bunun özünü də bas o qoduqluğa” (s. 491); “nəfəsin tutar” (s. 491); “Gözü götürməyənlərin açığına” (s. 491); “vurub Abuzərin gədəsinin gözünü mayıf élə-“ (s. 492); “Əlosman - tökməbədən oğlan” (s. 492); “Bu da mənə ürək-dirək vérməyindir?” (s. 493); “öz-özümə basıldım” (s. 494); “Elə orda – qocanın dəsmalı gözünə basıb bir əlində çəlik, axsaya-axsaya ona tərəf gəldiyi yérdə yaş Muradı boğdu. Özü də boğan kimi boğmadı, élə boğdu ki, ikicə kəlməni dili ancaq tutdu: - Mütəllim dayı?!” (s. 494); “bundan bélə[sə = héç olmasa] də kölgən évinin üstündə olar!” (s. 494); “Kéyimək yéri déyil” (s. 495); 

Son (1979-1980);