Daşaltı çayının üstündəki ensiz körpüdən keçdikdən sonra acı bağırsaq kimi uzanan dolama araba yolu başlanır və dolamalar yavaş-yavaş qalxır dağın zirvəsinə. Bu zirvədən baxanda isə göz önündə qəribə və ecazkar bir mənzərə açılır. Quşqonmaz sıldırımların üzərində bakirə gözəl kimi ağappaq dumana bələnmiş bir şəhər ucalır. Bu, neçə-neçə hökmdarın yuxusuna haram qatan, Qarabağ xanlığının mərkəzi Şuşa şəhəridir. Camaat buranı Qala, yaxud da binəsi Pənah xan tərəfindən qoyulduğundan Pənahabad adlandırır...
Şuşada evlər düşmən hücumundan qorunmağa hazırlaşan əsgərlər kimi məhəllə-məhəllə kürək-kürəyə söykənib. Üçmıxdan başlayıb Ərimgəldiyə qədər səpələnmiş bu evlərin hamısı bir-birinə bənzəyir. Yalnız xan nəslinin, sarayın yüksək əyanlarının və Qarabağ bəylərinin Gəncə qapısından sağ tərəfdə yerləşən mülkləri bir-birindən fərqlənir. Bunların da içində xanlığın dövlət binası, İbrahim xanın və Mehralı bəyin xüsusi zövqlə tikilmiş sarayları həddindən artıq yaraşıq və əzəmətilə diqqəti cəlb edir. Bəzi binaların alnına ova şığıyan Şahin həkk olunub. Bu Şahinlər həmin bina sahiblərinin Bayat elinə mənsub olduqlarına işarə idi. Bazarbaşı deyilən yerdə isə başdan-başa zərlə Qur'an ayələri yazılmış qoşa minarəli məscid ucalır. Hər günorta şirin səsli bir müəzzin gözəl Qarabağ ləhcəsilə azan verərək şəhər əhlini xeyir işlərə, savab işlərə səsləyir. Məsciddən azacıq aşağıda bir bulaq var, bu, Şuşa gözəllərinin yığışdığı Mehralı bulağıdır. Buradan keçənlər bulağın yanında mütləq bir an dayanır, göz yaşı kimi duru, buz kimi soyuq suyundan bir dolça içir və Mehralı bəyin ruhuna alqış eləyir. Bulağın önündən keçən yol isə Cıdır düzünə qalxır. Cıdır düzü Şuşa camaatının ən çox sevdiyi yerdi. Axşamlar burada iynə atsan yerə düşməz. Xüsusilə hava bərk isti olanda şəhərin axşam bürküsündən qurtulmaq üçün hamı ailəsilə birlikdə özünü verir Cıdır düzünə. Yerə gəbə və palazlar döşəyir, çox vaxt şam yeməyini də elə burda yeyirlər.
Cıdır düzünün yuxarı hissəsi qoruq sayılır, bura xan nəsli və saray əyanlarından başqa heç kəs buraxılmır. Qoruqda böyük zəhmət bahasına tut və gilənar ağacları əkilib. Nökərlər hər gün saxsa küplərlə bura su daşıyaraq ağacları qurumaqdan qoruyurlar.
Cıdır düzündə yarğanın lap kənarında dayananda dərənin vahiməsi adamı basdığından aşağı boylanıb Daşaltı çayına baxmaq olmur. Amma dağların, dərələrin sirli sükutu içində həddindən artıq qıjov axan çayın uğultusu çox aydın eşidilir. Bəzən bu yarğan dumanla necə dolursa, adama elə gəlir bu dumanın üstü ilə addımlayıb o taya keçə bilər. Yarğanın o tayındakı sıldırımlığın yerdən təxminən doxsan-yüz arşınlığından kahaya bənzər bir tikili görünür. Bu möcüzəli tikilini sıldırımın ortasında heç kəsin tanımadığı çox mahir bir sənətkar oyub düzəldib. Əslində ona kaha demək düz deyil. Bura qapısı, pəncərəsi olan, bir neçə gözdən ibarət geniş və rahat bir sığınacaqdı. Önündə isə on-on beş arşınlıq bir açıqlıq düzəldilmişdi və min bir zəhmət bahasına bura hardansa torpaq daşıyıb tökmüşdülər. Həmin açıqlıq gül-çiçəklə, yamyaşıl otlarla örtülmüşdü, hətta bir neçə ağac da əkilmişdi. Bu gizli, qeyri-adi sığınacağa heç bir yol-iriz yoxudu. Deyilənə görə, bu sirli sığınacaq vaxtilə Pənah xanın əmri ilə yaradılmışdı. Əslində isə bu sığınacaq Pənah xandan çox-çox əvvəl mövcud idi. Pənah xan isə yalnız uçub dağılaraq ağzı günə qalmış bu sığınacağın sirli yolunu tapdırmış və bura əl gəzdirtmişdi. Yolunu isə xandan və xanın ən çox inanıb etibar elədiyi bircə adamdan başqa kimsə bilmirdi.
Lazım gələrsə Xan düşmənlərindən qorunmaq üçün öz ailəsi ilə bura sığınıb uzun müddət təhlükəsiz qala bilərdi. Xanın xəzinəsinin burada saxlandığını güman edənlər də az deyildi və ona görə də əhali bu yerə Xəzinə qayası deyirdi. İndiyədək xəzinə ehtirası ilə neçə-neçə adam bu sığınacağa qalxmaq istəmişdi. Lakin həmin bədbəxtlərin arzusu gözündə qalmış, heç yarı yola çatmamış sıldırımdan uçaraq qayalara dəyib parça-parça tikələnmiş və qurd-quşa , qarğa-quzğuna yem olmuşdular.
Xan orda gözətçi saxlayırdı. Çünki hər Novruz bayramında bu sığınacağın önündəki açıqlıqda bir tonqal yanardı. Şuşa camaatı da Cıdır düzünə yığılıb maraqla həmin qəribə tonqala tamaşa eliyərdi.
Bu sığınacaqdan təxminən bir verst yuxarı səmtdə sıldırım qurtarır və bir düzənlik başlayıb gedir.
... Gün gələcəkdi Qacar bu düzənlikdə toplarını qurub Şuşanı topa tutacaqdı və ondan sonra bu yerin adı Topxana qalacaqdı...
... Düzənliyin sağ tərəfi meşədir. Bu meşə düz Daşaltı çayının sahilinə qədər gəlib çatır, hətta çayın içində də ağac bitib. Su torpağı yuduğundan bəzi ağacların kökü üzə çıxıb, əyilərək çaya yıxılanlar da var. Çay adi dağ çayları kimi o qədər də dərin deyil, amma həddindən artıq qıjov axır. Sıldırımdan uçub çaya tökülmüş qaya parçaları onun axımını daha da artırırdı. Çayın şırıltısı meşədəki min bir quşun cəh-cəhinə, yarpaqların xışıltısına qarışaraq şirin və çox qəribə nəğmə yaradır və bu nəğmə axır küllü Qarabağa, daşa-torpağa hopur və Qarabağ camaatının iliyinə işləyir.
Yaz günəşi vurduqca torpağın, daşın, ağacın canına isti keçir və yerdən buğ qalxırdı, ot və ağaclardan ətrafa buğla bərabər adamı bihuş edə biləcək xoş ətir yayılırdı.