Xalq yazıçısı İsa Hüseynovun «Məhşər» romanı ilə Azərbaycan nəsrində Nəsimi obrazının ilk, mükəmməl nümunəsi yaranır. «Məhşər»ə qədər İsa Hüseynov müharibə dövrü həqiqətlərindən, əllinci-altmışıncı illərin mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrindən söz açan povest və romanlarını yazmışdı. Görəsən, İsa Hüseynovu Azərbaycan tarixinin ən mürəkkəb, ən ziddiyyətli, müharibələr, fatehlərin qvnlı toqquşmaları, bir-birinə zidd ideoloji cərəyanların mübarizəsi ilə şərtlənən XIV-XV əsrlərə –Nəsimi dövrünə hansı istək, hansı məqsəd çəkib aparmışdı? Əlbəttə, İsa Hüseynov «Məhşər»ə qədər tarixi mövzuda «26-lar» və «Ulduzlar sönmür» bədii filmlərinin ssenarilərini yazmışdı. Amma bu filmlərdə (xüsusilə birincisində) İsa Hüseynov sovet dövrünün ideoloji ştamplarından yaxa qurtara bilməmişdi. «Məhşər» isə tarixə sırf reallıqlar və bədii təxəyyülün, yaradıcı yanaşmanın birgəliyindən yarandı.

«Məhşər» (1972-1976) Azərbaycan tarixi romanının «qızıl dövrünün» («Pərvanə», «Dəli Kür», «Qarlı aşırım»la başlanan, az sonra «Mahmud və Məryəm», «Fətəli fəthi», «Qətl günü» «Köç»romanları ilə daha da yeniləşən) parlaq bir nümunəsi idi. Bu romanla İsa Hüseynov şəxsiyyətinin bəlkə də ən mühüm bir xarakteri ortaya çıxırdı-o, tarixi bəzi romançıların «salnamə» prinsipi ilə yanaşmapmışdı, tarixi müasirliyin gözü ilə oxumaq, incələmək prinsipini əsas götürmüşdü. İsa Hüseynov tarixçi deyildi, lakin tarixi canlı bir proses kimi, mümkün qədər obyektiv şəkildə mənalandırmaq üçün Tolstoy, Hüqo, Ordubadi və Çəmənzəminli prizmasından yanaşmağı ən doğru yol bilmişdi. Tarix tarixliyində qalır, lakin İsa Hüseynovun ədəbi müəllimi Mehdi Hüseynin dediyi kimi: «Tarixçi dövrün ümümi ictimai münasibətlərini əks etdirirsə, yazıçı ən çox dövrün psixologiyasını təşrih edir. Tarixçi psixoloş deyildir. Lakin sənətkar psixoloq olmalıdır. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bədii əsər yarana bilməz».

Nəsimi və onun həyatı, hürufiliyin banisi Nəiminin fikir, ideya dünyası, onun faciəli qətli, «rəncbər şah» Şirvanşah İbrahim, fateh Teymurləng, dini etiqadların qulu olan Şeyx Əzəm-bu tarixi obrazların hər birinin çılğın ehtirasları, fəlsəfi dünyabaxışların mübarizəsi, müharibələr, qırğınlar-bir romanda bütün bunları kəskin münaqişələr, bir-birinə zidd və barışmaz münasibətlərlə canlandırmaq sənətkardan döoğrudan da, əsl ədəbi hünər tələb edirdi və İsa Hüseynov ilk tarixi romanında bu missiyanın öhdəsindən gələ bildi.

Ordubadi Qılıfncın və Qələmin vəhdətini əks etdirmək istəmişdi, amma onun romanında Qələm Qılıncdan daha kəsərli nəzərə çarpırdı, Nizaminin şairliyi Qızıl Arslanın və Fəxrəddinin qılıncından üstün görünürdü, Nizami dühası bütün problemlərin önündəydi, «Məhşər»də isə gah Qılınc, gah da Qələm qalib gəlir. Sonuncunun qələbəsi təfəkkürün –hürufi ideyalarının qələbəsiydi.

Əsərə yazılan ön sözdə (Əzizə xanım Cəfərzadə) oxuyuruq: «Məhşər» islam dini əleyhinə yazılmış romandır. Yalançı etiqadlar, din və xurafat, müharibə, qan-qırğın, istibdad, istismar əleyhinə yazılmışdır. İnsanı alçaldan bütün xırdalıqları nadanlığı, cəhaləti qamçılayır». Bu fikirdə yalnız birinci cümləyə qəti etiraz etmək olar. «İslam dini əleyhtnə yazılmış» bu romanda İslam əleyhinə heç nə yoxdur. Yoxsa Fəzlullah Nəimi edam ərəfəsində deməzdi ki: «Dinləyin, burda icra edilən hökm həq-təalanın öz hökmüdür». Hərçənd ki «din kitablarında bir olan Allah hüzurunda məhkəmə kimi qələmə verilən məhşərin, cəmi bəşərin ölüb yenidən diriləcəyi barədə iddiaların yalanlığını Fəzl çoxdan sübut edib, cümlə aləm-xaliq əbədidirsə, demək, bəşər də əbədidir»-bu, heç də İslamı tənqid etmək deyil.

«Məhşər» gərgin konfliktlər, üz-üzə duran qüvvələrin həm mənəvi, həm də cismani qarşıdurmasını əks edirən bir əsərdir. Ancaq romanda Nəsimi-Teymur qarşıdurması bu mənada ən kulminasion nöqtədir. «Məhşər» haqqında çox-çox əvvəllər bir məqalə yazmışdım və orada müəllifə iradımı bildirmişdim ki, tarixi sənədlərdə Nəsimi ilə Teymurun görüşü barədə heç bir məlumat yoxdur və bu, taritxi reallığa ziddir. İsa müəllim o məqaləni oxumuşdu. Rastlaşanda söylədi ki, sən nə bilirsən Teymurla Nəsimi görüşməyiblər, mən iki fatehi görüşdürmüşəm. Doğrudan da, İsa müəllimə haqq qazandırıram. Tarixdə belə bir görüş olmayıbsa da, romanda onların üz-üzə gəlməsi labüd idi. Qılınc, müharibə fatehinin söz fatehi ilə, qorxu, zülm «fəlsəfəsi» ilə humanizm, Allahı insanda görmək ideyası öz bədii-fəlsəfi dərkini tapmalıydı. Nəsimi deyir: «Qorxu törətməklə sən özünü məhv edirsən, Əmir! Teymurun sifəti göm-göy kəsilmişdi. İyirmi beş ildən çox idi ki, o öz əliylə adam öldürməmişdi. Amma indii əli öz-özünə silaha uzanıb, arxadan yüyürən bahadırın qılıncını qından çəkdi. Çox pis axsaya-axsaya, tövşüyə-tövşüyə yeriyib, Nəsiminin iki addımlığında dayandıqda yalnız allah xofuna inamı və özünün törətdiyi qorxuya etiqadı, qarşısındakı müdhiş itaətsizin boynunu vurmaqdan əvvəl nə isə deməyə ehtiyac əmələ gətirdi» . Az qala bütün dünyanı öz qılıncına tapındıran Teymurun «fəlsəfəsi» isə güc və qüvvətin –qorxubilməz inadın məntiqini sübut edir: «Xırda həşərat iri həşəratdan qorxur. Gücsüz adam güclüdən. Cəmi bəşər də bir olan Allahdan qorxur!- dedi. Qorxu üstündə bərqərar deyilmi dünyamız?». Nəsimi isə humanizm və kamillik ideyasından çıxış edir: «Güclü, gücsüz insan yoxdur, əmir! Cahil var, kamil var. Cahilin tərzi-həyatı heyvanların tərzi-həyatına uyğundur. Çünki hər ikisi idrakdan məhrumdur. Həqqə qovuşan kamillər isə dünyada qorxunun səbəblərini öyrənirlər. O kamillərdən birisi sənin hüzurundadır, bax gör üzündə qorxudan bir əlamət taparsanmı, əmir?» Nəsimi Teymuru inandırır ki, Fəzlullaş hərb niyyətində deyil, çünki Fəzlullah cümlə bəşəri həq səltənətində birliyə çağırır. Fəzlullah Nəimi yaşadığı dövrün ən aparıcı, ən mütərəqqi bir ideyasını ifadə edirdi, amma Nəsimisiz bu ideyaları insanların ruhuna aşılamaq, ölüm qorxusu altında belə diz çökməmək inadı mümkün olmazdı. İsa Hüseynov tarixin ona təlqin etdiyi belə bir həqiqəti romanda əks etdirir: Teymur ölkələr fəth edir, özündən də güclü olan başqa bir fatehi-İldırım Bayəziti məğlub edir, tezliklə ona dünya şöhrəti qazandıracaq ən böyük qələbəsinə nail olur, lakin «Mənəm allah» deyən qorxunc qüvvə ilə üz-üzə qaldığını bilincə, özünü məğlub sayır. Nəimi edam olunur, amma Nəimilik yaşayır və bütün Şərqi dolaşıb hürufizmi yayan Nəsimi də az sonra edam olunacaq (Nəsiminin ölüm səhnəsinin təsvirinə İsa Hüseynov ehtiyac duymasa da), amma Nəsimilik də yaşayır.

Bəxtiyar Vahabzadənin «Fəryad» mənzum dramında da elə bu həqiqət təsdiq olunur: «İki dünyaya sığmayan» Nəsiminin mənəvi varlığı yaşayır, nəsimilik onun ölümündən sonra da həm bir təlim kimi, həm də özünü dərk etmək,ölümə qalib gəlmək ideyası kimi yaşamağa qadirdir. Yaşar Qarayev yazırdı ki: «Mənəm Allah» deyən Nəsimi, döğrudan da öz müasirləri arasında Allah məqamına ucalandan sonra «Nəsimi» və «Allah» sözləri eyniləşir, sinonim olur, sonrakı nəsimilər daha «mənəm Allah» yox, «mənəm Nəsimi» deyirlər. Çingiz Aytmatov da yazırdı ki «Tarixi də müasirlik qədər yaşada bilmək, «keçmişə görə əzab çəkmək» prinsipi Bəxtiyar Vahabzadənin bu şərti-bədii üsulunda özünün qabarıq əksini tapıb». İnsan niyə öz-özünü tanrı elan edir? Çünki yaşamaq, haq sözünü demək üçün real həyatda heç bir şərait, heç bir mənəvi qayğı görünmür, odur ki, insan bu heçliyə, bu boşluğa üsyan edir, Nəsimi ideyalarına tapınır, onu Allahla eyniləşdirir. Pyesdə Allah adına söylənilən bu fikirləri əslində, 

Nəsimi öz şeirlərində də ifadə etmişdi:

«Fəryad» fəlsəfi-psixoloji dramdır-Yaşar Qarayev də bu pyesi məhz həmin aspektdən təhlil edir və gəldiyi nəticə budur ki, B.Vahabzadə sanki sınamaq istəyib ki, Nəsimi təliminin aynasında müasirləri narahat edən fikir, hiss və duyğular görünürmü? B.Vahabzadənin bir çox poemalarında Həyat və Ölüm fəlsəfi problemi bədii şəkildə, özü də uğurla öz həllini tapıb və «Fəryad»da da «ağrılı, narahat, fəal həqiqət hissi» ilə diqqəti cəlb edir. Pyesdə Nəsiminin özü görünmür, lakin özünü Nəsimi elan edən iki Nəsiminin –həllacı Musanın və Turalın simasında nəsimiliyin varlığı, ölümsüzlüyü təsdiq olunur. Nəsimilik təkcə sadə xalq arasında deyil, zülm və haqsızlıq ocağı saraylarda da beyinlərə, şüurlara hakim kəsilir. Əmirin etirafı: «Hürufi məsləki tutub ölkəni, Tərki-silah etdi öz balam məni!».

Məncə, XX əsr Azərbaycan şairləri içərisində də öz fəlsəfi-poetik düşüncəsinə, təbliğ etdiyi fikirlərinə görə Nəsimiyə ən çox yaxın olan məhz Bəxtiyar Vahabzadədir,-desək, yanılmarıq. Nəsimilik onun şei rvə poemalarında, həmçinin pyeslərində özünün yeni mərhələsini yaşayır.Amma təbii ki, XX əsrin poetik təfəkkürü formasında.

Nəsimi haqqında mənzum romanın müəllifi isə Xalq şairi Qabildir.Ədəbiyyatımızda Nəsimidən və Nəsimi obrazından söhbət açanda Qabilin «Nəsimi» poemasını xatırlamamaq olmur.Qabil bu poemaya ömrünün beş ilini həsr edib.

Qabil də mümkün qədər bu «quş dilini» öyrənməyə səy etmiş, Nəsiminin yaşadığı dövrü, o dövrün ictimai-siyasi hadisələrini, ən başlıcası isə şairin mənsub olduğu hürufilik təriqətinin mahiyyətini öyrənə-öyrənə Nəsimi əsrinə gedib çıxmışdır. Tarixi şəxsiyyətlərdən əsər yazan bir çox müəlliflər bəzən «müasirləşdirmə» yolu ilə gedirlər. Bir də görürsən ki, tarixdən bizə məlum olan şəxsiyyət (şair, sərkərdə, şah) sanki bu günün, bu dövrün adamıdır. Təbii ki, həmin tarixi şəxsiyyət «müasirləşdiriləndə» öz sambalını itirir. Tarixi şəxsiyyəti, xüsusilə, klassik sənətkarı zorla «müasirləşdirmək» olmaz! Belə demək mümkünsə, klassikə doğru getmək, onu mahiyyətcə dərk etmək lazımdır. Çünki müasirliyin kökü və mənşəyi də klassikadan, ənənədən gəlir. Qabil də məhz bu yolu seçmişdir.

Mərhum prezidentimiz Heydər Əliyev Qabilin 70 illik yubileyində demişdi: «Qabilin Nəsimi haqqında yazdığı mənzum roman mənim yaxşı xatirimdədir. Doğrudan da o, çox böyük bir iş idi və Qabil bu işi gördü. Bu həqiqətən Dövlət mükafatına layiq bir əsərdir. Çünki Nəsimi haqqında belə böyük, sanballı, dərin fəlsəfi fikirlərlə dolu olan mənzum roman yazmaq hər adamın, şairn, yazıçının işi deyil. Qabil bunun öhtəsindən gəldi».

«Nəsimi» poeması dahi Azərbayjan şairinin həyatı, sənət yolu, fəlsəfi dünyası və faciəli ölümü barədə poeziyamızda ilk böyük əsərdir. Nəsimi böyüklüyünə və onun faciəli ölümünə çoxlu şeirlər həsr edilsə də, amma gəlin etiraf edək ki,Nəsimi obrazını ən dolğun şəkildə,özü də lirik-epik planda Qabil yaratmışdır. Bu poemadan az sonra görkəmli yazıçımız İsa Hüseynov «Məhşər» romanını yazdı və hər iki əsəri o dövrdə ədəbi hadisə hesab edənlər yanılmamışlar.

Poemada həm əruz vəznindən, onun müxtəlif bəhrlərindən, həm də heca vəznindən, onun da çeşidli formalarından istifadə olunur. Qabildə çox güclü əruz duyğusu var. O, müasir Azərbayjan poeziyasında əruzun musiqisini, ritmini, ahəngini şeirdə yaşadan şairlərdən biri və bəlkə də birincisidir. Qabil hadisələri Nəsiminin dili ilə şərh edir. Bütün əsər boyu Nəsimi sanki Qabilin əlindən tutub onu Şamaxıdan, Bakıdan, İrandan, Suriyadan, ərəb şəhərlərindən keçirir, hürufiliyin bir həqiqət kimi, Allahı İnsanda axtarmaq həqiqəti kimi dərk etdirir. Və beləliklə, Qabil də nəsimiləşir. Əsərin final səhnəsinə diqqət yetirək:

Xalq şairi Rəsul Rzanın «Son gecə» poeması da Nəsimi haqqında ən dəyərli əsərlərdən biridir. Əsər 1973-1974-cü illərdə qələmə alınıb. Amma Rəsul Rzanın Nəsimi axtarışları altmışıncı illərin sonlarında başlamışdı. «Cahana sığmayan şairin qərib məzarı» Azərbaycan mədəniyyət xadimlərinin Suriyaya səfərindən sonra yazılmışdı. Bu yazıda Rəsul müəllim Hələb şəhərində Nəsiminin qəbrini axtardığından, qəbri tapı bonu ziyarət etdiyindən söz açır. Rəsul Rzanın «Böyük şair haqqında qeydlər», «Nəsiminin bir beyti haqqında» məqalələri də altmışıncı illərin sonlarında qələmə alınıb və görünür, Nəsimi poeziyasına və şəxsiyyətinə maraq təsadüfi deyilmiş. Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, Nəsiminin yaradıcılığı, Azərbaycan poeziyasında yeri, Nəsimi və hürufizimlə bağlı ədəbiyyatşünaslıq elmimizdə də son əlli ildə az iş görülməyib. M.Quluzadənin «Nəsimi» monoqrafiyası, həmçinin C.Qəhrəmanovun, Əkrəm Cəfərin, V.Feyzullayevanın, A.Rüstəmovanın, Ə.Səfərlinin, Rəhim Əliyevin, Səadət Şıxıyevanın məqalə və monoqrafiyaları nəsimişünaslığa xeyli boşluğu aradan qaldırdı. Bu, əlbəttə, başqa bir söhbətin mövzusudur.

«Son gecə» poeması Nəsiminin zindanda – sabahkı edamdan qabaq düşüncələrini ifadə edir və bu, keçilən məşəqqətli, amma şərəfli ömür yoluna, həyat və insanlıq haqqında son qənaətləridir.

İmadəddin düşünür:

Poemada Nəsimi dönməzliyi, əqidəsi yolunda ölümə belə göz qırpmamağı onun zindan gözətçisi ilə söhbətində öz ifadəsini tapı rvə bu dialoqda-söhbətdə Nəsimilik meyarı belə açıqlanır:

Ümumiyyətlə, Nəsimi şəxsiyyətinə və nəsimiliyə poeziyanın müraciəti keçən əsrin 60-80-ci illərində daha güclü idi. Görünün bunun əsas səbəbi də böyük şairin 600 illiyi ilə bağlı idi. Nəsimi haqqında ən gözəl şeirlər, poemalar məhz o illərdə yazıldı. Təbii ki, bu yazıda Nəsimi obrazının Azərbaycan şeirində necə əks olunduğunu bircə-bircə, misallarla açıqlamaq mümkün deyil.Ancaq üç şeir haqqında söz açmamaq insafsızlıq olardı. Əliağa Kürçaylının «Nəsimi» şeirində şair rəssama Nəsiminin şəkli necə olmalıdır tövsiyəsini verir.

İsa İsmayılzadənin səksəninci illərdə yazdığı «Heykəl Nəsiminin monoloqları» şeirində Nəsiminin edamqabağı son sözlərini eşidirik. O, üzünü gələcək nəsillərə tutub deyir ki:

Məni qınamayın

Ancaq Əli Kərimin «Şəhidliyin zirvəsi» şeiri fikrimizcə, Azərbaycan poeziyasında Nəsimi haqqında, onun şəhidliyi barədə yazılan şeirlərdən ən nadiri, ən kamilidir. Hətta deyə bilərəm ki, İsa Hüseynovun «Məhşər»i nəsrdə, Qabilin «Nəsimi»si epik poeziyada, Bəxtiyar Vahabzadənin «Fəryad»ı dramaturgiyada hansı ucalıqda dayanırsa, Əli Kərimin «Şəhidliyin zirvəsi» də şeirdə o ucalıqda yer tutur. «Azərbaycan ədəbiyyatında Nəsimi oğrazı» qeydlərimi də Əli Kərimin həmin şeirindən bir parça ilə bitirirəm: